ડો. નિરંજન રાજ્યગુરુ જોડે જમાવટ (6 માર્ચ 2021)

યુનાઈટેડ કિંગડમસ્થિત ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ આયોજિત ઝૂમ એપ દ્વારા અવકાશી મિલન મેળો ..

આનંદ આશ્રમ, ઘોઘાવદર નિવાસી સંતસાહિત્યના મરમી ને અભ્યાસી
ડો.નિરંજન રાજ્યગુરુ જોડે જમાવટ

માંડણી, પરિચય અને સમાપન –
જામજોધપુર સ્થિત અધ્યાપક અને સંતસાહિત્યના મરમી તેમ જ લેખક ડો. મનોજભાઈ રાવલ
તારીખ – સમય – શનિવાર, ૦૬ માર્ચ ર૦ર૧.
ભારતના સમયે સાંજના ૭-૩૦, લંડનમાં બપોરના ર-૦૦

મનોજ રાવલ

ડૉ. મનોજકુમાર ભાનુશંકર રાવલ ગુજરાતના જાણીતા સાહિત્યકાર, સંશોધક, વિવેચક, અવલોકનકાર, વિદ્યા ઉપાસક, લોકવિદ્યામરમી, અભ્યાસી છે. તેમના સંતસાહિત્ય, લોકસાહિત્ય, સંશોધન અભ્યાસના ફળસ્વરૂપે ‘લોકવાણી – વસ્તુ અને વિચાર’ તથા ‘સંતવાણી – વસ્તુ અને વિચાર’ જેવાં પારિતોષિક પ્રાપ્ત પુસ્તકો પ્રકાશિત થયાં છે.

બારાડી વિસ્તારના ગાગા ગામે તા. રર-૧૧-૧૯પ૧ના રોજ જન્મ થયો. પ્રાથમિક શિક્ષણ જામનગર જિલ્લાના વિવિધ ગામડાંઓ તથા ઊનામાં, માધ્યમિક શિક્ષણ જામજોધપુરમાં, સ્નાતક અનુસ્નાતક કક્ષા સુધીનું શિક્ષણ ઉપલેટામાં અને ગ્રંથાલય વિજ્ઞાન અને પીએચ.ડી. કક્ષાનો અભ્યાસ સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી રાજકોટ ખાતે પૂર્ણ કયો. વતન જામજોધપુરમાં જ તેર વરસ સુધી કોલેજના ગ્રંથપાલ તરીકે ફરજ બજાવી. પચીસ વરસ ઉપલેટાની પટેલ મહિલા કોલેજમાં ગુજરાતી વિષયના અધ્યાપક તરીકે. ‘ગુજરાતી ઐતિહાસિક નવલકથાઓ’ વિષયે ડો. હસમુખ દોશીના માર્ગદર્શનમાં ઈ.સ. ૧૯૮૧-૮ર માં તૈયાર કરેલો મહાનિબંધ નવલકથાના અભ્યાસ સંશોધન ક્ષેત્રે અનન્ય ગણાયો છે. ગુજરાતી વિષયના પીએચ.ડી. માર્ગદર્શક – પરીક્ષક – રેફરી તરીકે પણ સેવાઓ આપી. લોકવિદ્યા તથા સાહિત્ય ક્ષેત્રની વિશ્વની યુનિવર્સિટીઓ ગ્રંથાલયો અને સંસ્થાઓ સાથેનો જીવંત સંપર્ક, લોકવિદ્યાના અન્ય સંશોધકોથી એમને જુદા પાડે છે. ‘સમીપે’, ‘બુદ્ધિપ્રકાશ’, ‘કવિલોક’, ‘લોકગુર્જરી, ‘શબ્દસૃષ્ટિ’, ‘શબ્દસર’, મુદ્રાંકન’ … જેવાં વિવિધ સાહિત્ય સામયિકોમાં અભ્યાસલેખો પ્રકાશિત થતા રહ્યા છે. ‘અભીદ્રષ્ટિ’ નામના ઉચ્ચ શિક્ષણના સામયિક સાથે વર્ષોથી જોડાયેલા છે.

પહેલાં પ્રગતિશીલ અભિગમવાળા ભારતીય અને વિશ્વસાહિત્યમાં વિશેષ રુચિ. મિત્ર નિરંજન રાજ્યગુરુ દ્વારા ૧૯૮૮માં મરમી સાધક કવિ મકરન્દ દવેનો પરિચય થયો અને દિશા બદલાઈ. ડો. હસુ યાજ્ઞિકે પ્રોત્સાહન આપી મેઘાણી કેન્દ્ર, અમદાવાદ મારફત ‘ભુવા પરંપરા’ ઉપર ક્ષેત્રકાર્ય – સંશોધન – લેખન કરાવ્યું. સંતસાહિત્યમાં ઊંડો રસ હોઈ આ ક્ષેત્રના લાભશંકર પુરોહિત, નરોત્તમ પલાણ, બળવંત જાની જેવા ગુણીજનો પાસેથી શીખવાનું બનતું રહ્યું. નિરંજન અને નાથાલાલ ગોહિલ આવાં સંશોધનકાર્યોમાં નિમિત્ત શોધીને જોતરતા રહે. એ બહાને સાહિત્યની તથા શિક્ષણની અનેક સંસ્થાઓ માટે નૈમિત્તિક અભ્યાસલેખો – વ્યાખ્યાનો જેવાં કાર્યો થતાં રહ્યાં.

સમાજ સેવા અને સાંસ્કૃતિક સાહિત્યિક ક્ષેત્રે પ્રદાન : –

૧. ગુજરાત તથા ભારતભરની અનેક સંસ્થાઓમાં તથા પ્રાથમિકથી શરૂ કરીને મહાવિદ્યાલયો વિશ્વવિદ્યાલયોના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ પ્રવચનો .. સાહિત્યિક પરિસંવાદોમાં વક્તા, ચર્ચક, સંચાલક તરીકે હાજરી.

ર. નિરંજન રાજ્યગુરુ સ્થાપિત સત્ નિર્વાણ ફાઉન્ડેશન ટ્રસ્ટ, આનંદ આશ્રમ, ઘોઘાવદર સંતસાહિત્ય સંદર્ભ ગ્રંથાલય – સંસ્થાના પ્રમુખ, અને ડો. નાથાલાલ ગોહિલ ટ્રસ્ટી છે. આ ટ્રસ્ટ દ્વારા ભારતીય સંતસાહિત્ય, લોકસાહિત્ય, લોકસંગીત તથા ભક્તિસંગીતના ક્ષેત્રે સંશોધન – સંપાદન – પ્રકાશન, જરૂરિયાતમંદ તેજસ્વી વિદ્યાર્થીઓને શિક્ષણસહાય, ગરીબ દરદીઓને આરોગ્યસહાય જેવી પ્રવૃત્તિઓ કરવામાં આવે છે.

૩ રાષ્ટ્રીય, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક, સાહિત્યિક, ધાર્મિક સંસ્થાઓ સાથે અનુસંધાન.

* * *

લોકવિદ્યાવિદ્, સંશોધક, ભજનિક – ડૉ. નિરંજન રાજ્યગુરુ

આલેખ – ડો. મનોજ રાવલ, જામજોધપુર

સમગ્ર સમાજને અને રાષ્ટ્રને ગુજરાત પ્રદેશનાં ભાષા સાહિત્ય, લોક સંસ્કૃતિ, લોક સાહિત્ય, ચારણી સાહિત્ય, સંત સાહિત્ય, સંત પરંપરાઓ, તેનાં સાધના સિદ્ધાંતો, સંત સ્થાનકો, લોકકલાઓ, લોકસંગીત, ભક્તિ સંગીત તથા સમગ્ર લોક જીવનનો પરિચય કરાવવાનો ભેખ લઈને રાજકોટ જિલ્લામાં, ગોંડલથી સાત કિલોમીટર દૂર આવેલા ઘોઘાવદર ગામે ‘સત્ નિર્વાણ ફાઉન્ડેશન, આનંદ આશ્રમ, ઘોઘાવદર’ નામની સંસ્થા સ્થાપીને બેઠેલા ડૉ. નિરંજન રાજ્યગુરુ શાંતિનિકેતનના આચાર્ય ક્ષિતિમોહન સેન, ઝવેરચંદ મેઘાણી તથા મકરન્દ દવેની પરંપરાના સંશોધક અભ્યાસી છે.

ડૉ. નિરંજન રાજ્યગુરુનો જન્મ તા.ર૪-૧ર-૧૯પ૪ના રોજ માગશર વદી ૧૪, શુક્રવાર વિ.સં. ર૦૧૧, રાત્રે ૯ કલાકે જૂનાગઢ જિલ્લાના બિલખા પાસેના ‘મંડલીકપુર’ ગામે, મોસાળમાં માતા વિજ્યાબહેનની કૂખે થયો હતો. નાના મોહનલાલ આત્મારામ વ્યાસ શિક્ષક હતા તો નિરંજનભાઈના પિતા વલ્લભભાઈ રાજ્યગુરુ પણ ઘોઘાવદર તાલુકા ગોંડલ, જિલ્લા રાજકોટની પ્રાથમિક શાળામાં આચાર્ય હતા. ર૮,૦૦૦ દોહરાઓ અને ૭,૦૦૦ જેટલાં કાવ્યો ભજનોના સર્જક તેમ જ આંતર બાહ્ય રીતે સાધુ એવા આજીવન શિક્ષક પિતા પાસેથી નિરંજનભાઈને લોકસાહિત્ય અને સંતસાહિત્યના ભાથા ઉપરાંત સાહિત્ય, સંગીત અને કલાનો વારસો ગળથૂથીમાં મળ્યો.

મરમી કવિશ્રી મકરન્દ દવેના પરમ મિત્ર એવા પિતાના આવા વ્યક્તિત્વથી અનુસંધિત થઈને ઝવેરચંદ મેઘાણી, ઉમાશંકર જોશી, મનુભાઈ ત્રિવેદી ‘સરોદ-ગાફિલ’, અમૃત ‘ઘાયલ’, પ્રજારામ રાવળ, જયમલ્લ પરમાર જેવા અનેક સર્જકો ઘોઘાવદર આવતા. ઘોઘાવદર આ સાહિત્યકારો માટે, એ રીતે પણ આકર્ષણનું કેન્દ્ર હતું કે આ ગામ તે રવિભાણ સંપ્રદાયના પ્રતિષ્ઠિત સંત કવિ ‘દાસી જીવણ’નું જન્મ અને સમાધિ સ્થળ.

આ સ્થાન પર બાળક નિરંજને એ મહાનુભાવો સમક્ષ અનેક વાર ભજનો ગાયેલાં. આમ બાળપણથી જ જાણે નિરંજનભાઈના જીવનની દિશા નિશ્ચિત થઈ ચૂકી હતી. પ્રાથમિક શિક્ષણ ઘોઘાવદરમાં, માધ્યમિક અને સ્નાતક કક્ષા સુધીનું શિક્ષણ ગોંડલમાં મરમી કવિશ્રી મકરન્દ દવેને ત્યાં રહીને, તથા અનુસ્નાતક અને પીએચ.ડી. કક્ષાનો અભ્યાસ સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી રાજકોટ ખાતે રહીને પૂર્ણ કયો. ભજનિક સંત કવિ દાસી જીવણના જીવન અને કવન વિષયે ડો. નાગજીભાઈ ભટૃીના માર્ગદર્શનમાં ઈ.સ. ૧૯૮રમાં તૈયાર કરેલ મહાનિબંધ ભજનસાહિત્યના સંશોધન ક્ષેત્રે અનન્ય ગણાયો છે. મહામહોપાધ્યાય કે.કા. શાસ્ત્રી, ડૉ. હરિવલ્લભ ભાયાણી, પ્રો. જયંત કોઠારી, પ્રો. જશવંત શેખડીવાળા, પ્રો. શિવલાલ જેસલપુરા, પ્રો. રમણલાલ જોશી, પ્રો. ચિમનલાલ ત્રિવેદી, પ્રો. ચિનુભાઈ નાયક, મેઘનાદ ભટૃ, આચાર્ય નરોત્તમ પલાણ, ડો. હસુ યાજ્ઞિક જેવા મધ્યકાલીન સાહિત્યના અભ્યાસીઓએ નિરંજન રાજ્યગુરુ દ્વારા આ ક્ષેત્રમાં થયેલાં સંશોધનકાર્યને વારંવાર બિરદાવ્યું છે.

ઈ.સ.૧૯૮૪માં કેશોદની કોલેજમાં તેમની અધ્યાપક તરીકેની કારકિર્દીનો પ્રારંભ થયો. એક વર્ષ બાદ સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી રાજકોટના ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્ય ભવનમાં સંશોધક સહાયક તરીકે જોડાયા. આ સંશોધન નિમિત્તે મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્ય અને સર્જક કવિઓ વિશે ઊંડાણથી વાંચવા વિચારવાનું બન્યું, તથા દેશના જુદા જુદા પુસ્તકાલયો, હસ્તપ્રત ભંડારો, અને વિવિધ ક્ષેત્રોના વિદ્વાનોનો નિકટથી સંપર્ક થયો. જેનાથી સંશોધક તરીકેનું તેમનું વ્યક્તિત્વ ઘડાતું ગયું. આ સમયગાળામાં વિવિધ સાહિત્ય સામયિકોમાં મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્ય, લોકસાહિત્ય, ચારણી સાહિત્ય, સંતસાહિત્ય, લોકવિદ્યા, લોકકલાઓ, લોકસંગીત, ભક્તિસંગીત વિષયે સંશોધનલેખો પ્રકાશિત થતા રહ્યા. અનેક યુનિવર્સિટી કક્ષાના, રાજ્ય કક્ષાના, રાષ્ટ્રીય કક્ષાના પરિસંવાદોમાં સંશોધન વ્યાખ્યાનો અપાયાં. એ પછીના સમયમાં તેમની સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી રાજકોટના ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્ય ભવનમાં અધ્યાપક તરીકે પસંદગી થઈ. ઈ.સ.૧૯૮૮થી ૧૯૯૦નાં બે વર્ષો દરમ્યાન ગુજરાતી ભાષા સાહિત્ય તથા લોકસાહિત્ય વિષયના અનુસ્નાતક શિક્ષક તરીકે ફરજ બજાવી, અનેક એમ.ફિલ., પીએચ.ડી.ના સંશોધક વિદ્યાર્થીઓને માર્ગદર્શન આપ્યું. અને ‘ભજનમીમાંસા’ સહિત ત્રણેક પુસ્તકો પ્રકાશિત કર્યા. પણ યુનિવર્સિટીના છીછરા રાજકારણમાં નિરંજનભાઈ પોતાના સ્વમાનશીલ વ્યક્તિત્વને ફીટ કરી શકે તેમ નહોતા. એ દરમ્યાન ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીની સંશોધન ફેલોશીપ મળી. એ અન્વયે ‘બીજમારગી ગુપ્ત પાટ ઉપાસના’ જેવું આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ પ્રાપ્ત પુસ્તક પ્રકાશિત થયું, યુનિવર્સિટી દ્વારા પીએચ.ડી.ના પરીક્ષક – રેફરી બનાવાયા પણ આજીવન નોકરી નહીં કરવાનો અને પિતાજીના મામૂલી પેન્શન તથા પોતાના રેડિયો, ટી.વી.ના કલાકાર તરીકેના કંગાળ પુરસ્કારના સહારે જીવતર વ્યતીત કરવાનો તેમણે નિર્ણય લઈ લીધો.

આજ સમયગાળામાં તેમનાં લગ્ન અને બાળકોની જવાબદારી પણ આવી પડી. જીવનના આ કપરા કસોટી કાળમાં કોઈપણ પ્રકારના ખચકાટ અનુભવ્યા વિના એમનું સંશોધનકાર્ય અવિરતપણે ચાલતું રહ્યું. ફક્ત સામયિકોમાં જ નહીં, રેડિયો ટેલિવિઝન તથા અખબારી કોલમ લેખન ઉપરાંત લેખમાળાઓ અને વિજાણુ માધ્યમો દ્વારા સક્રિયતા દાખવી ભારતીય જીવનમૂલ્યોને ઉજાગર કરતા રહ્યા, પરિણામ સ્વરૂપે તેમના પ્રદાનની ભારતીય અને ગુજરાત કક્ષાએ નોંધ લેવાતી રહી.

ઈ.સ.૧૯૯૦માં સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી રાજકોટના ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્ય ભવનમાંથી અધ્યાપક પદેથી છૂટા થયા બાદ નિરંજનભાઈએ સંશોધનાથે રાષ્ટ્રીય કક્ષાની, પીએચ.ડી. પદવી મળ્યા પછીના વિશિષ્ટ પ્રકારનાં સંશોધન કાર્ય માટે અપાતી ડૉ. હોમી ભાભા રાષ્ટ્રીય ફેલોશીપ માટે અરજી કરી. સમગ્ર ગુજરાતમાં અને ગુજરાતી ભાષામાં સર્વ પ્રથમવાર આ ફેલોશીપ મંજૂર થતાં, ઈ.સ.૧૯૯૩થી ૧૯૯પ દરમિયાન સૌરાષ્ટ્રના ગામડાંઓમાં મોટર સાઈકલ દ્વારા સિત્તેર હજાર કિલોમીટરની મુસાફરી કરી, સાઠ વર્ષની ઉંમરના જૂની પેઢીના, ભજનિક – લોકગાયકોની રૂબરૂ મુલાકાત લઈ, લોક કંઠે વહેતા આવતા પાંચેક હજાર ભજનો, લોકગીતો, લોકવાર્તાઓનું સાતસો કલાકનું ધ્વનિમુદ્રણ કર્યું. વિસરાતી જતી આ બહુમૂલી સંપદાનું, તેના મૂળ ઢાળમાં જીવંત વાણી રૂપે, સમયસર થયેલું ધ્વનિમુદ્રણ નિરંજનભાઈનું સંશોધન ક્ષેત્રનું ચિરંજીવ પ્રદાન છે.

નિરંજનભાઈનું આજ પ્રકારનું અતિ મહત્ત્વનું સંશોધન કાર્ય છે. ‘બીજ મારગી ગુપ્તપાટ ઉપાસના’ ગ્રંથ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી, ગાંધીનગર તરફથી ઈ.સ. ૧૯૯રમાં મળેલી સંશોધન ફેલોશીપ અન્વયે તૈયાર કરેલો અને અકાદમીએ પ્રકાશિત કરેલો આ સંશોધન ગ્રંથ ગુપ્ત એવા લોક ધર્મોની અંધારી કેડીઓ અજવાળે છે. સૌરાષ્ટ્ર – ગુજરાતમાં ‘ધૂનાધરમ’ કે ‘મહાધરમ’ તરીકે વર્તમાન પંથ પરંપરાની અનેક શાખાઓમાં થતી પાટ ઉપાસના, તેનાં વિધિ વિધાનો, ક્રિયાકાંડો, તેના મંત્રો, તેનું સાહિત્ય આજ સુધી અત્યંત ગુપ્ત હતું. આ પરંપરાના ઉપાસકો, સંવાહકો અને અનુયાયીઓમાં એટલી જડ પ્રતિબધ્ધતા કે મરી જાય પણ મુખ ન ખોલે. આ પરિસ્થિતિમાં આ સાહિત્યને ધ્વનિમુદ્રિત અને લિપિબધ્ધ કરવા નિરંજનભાઈએ સાચે જ ભેખ ધારણ કર્યો. સંશોધન ખાતર આ પરંપરાના અનુયાયીના અંતરતમ સુધી પહોંચીને આજ સુધી જે અત્યંત ગુપ્ત હતું તેને આ પંથના કેટલાક અનુયાયીઓના આક્રોશનો ભોગ બનીને પણ ઉજાગર કર્યું. સંશોધનાર્થે તેમણે કરેલો આ પુરૂષાર્થ, સંશોધનની દિશામાં કામ કરનારા નવી પેઢીના સંશોધકો માટે પથપ્રદર્શકની ગરજ સારે તેવો છે. ત્રેવીસ વરસે આ પુસ્તક સંશોધિત-સંવર્ધિત-સચિત્ર આવૃત્તિ રૂપે તાજેતરમાં જ ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી દ્વારા પુનઃ પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું છે.

ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, અમદાવાદ દ્વારા નિર્મિત ‘ગુજરાતી સાહિત્ય કોશ’ના કાર્યમાં જોડાઈ, મધ્યકાલીન સંતોના જીવનની શક્ય તેટલી તથ્યપરક વિગતો સંશોધિત કરી, ઇતિહાસમાં નહીં નોંધાયેલા સંત-કવિઓના જીવનનો આલેખ આપ્યો. તો ભો.જે. સંશોધન અધ્યયન ભવન, અમદાવાદની ભારતીય સંસ્કૃતિ વ્યાખ્યાનમાળા અન્વયે શ્રી કે.કા. શાસ્ત્રીની અધ્યક્ષતામાં અપાયેલાં વ્યાખ્યાન ‘સૌરાષ્ટ્રનું સંત સાહિત્ય’ નામના પુસ્તક રૂપે પ્રકાશિત થયાં. જેમાં તેમણે સૌરાષ્ટ્રની સંત પરંપરાઓ, સાધનાધારા અને સિદ્ધાંતો તેમ જ સૌરાષ્ટ્રના ૩પ૬ જેટલા સંત ભક્ત કવિઓનો સંક્ષીપ્ત પરિચય આપ્યો. આ ઉપરાંત સતની સરવાણી, ‘દુધઈ વડવાળા ધામના દેવીસંતો’, ‘સંતવાણીનું સત્વ અનેસૌન્દર્ય’, ‘સંધ્યા સુમિરન’, ‘આનંદનું ઝરણું’, ‘રંગ શરદની રાતડી’, ‘કૃષ્ણગાન’, ‘મૂળદાસજીનાં કાવ્યો’, ‘પ્રેમસખી પ્રેમાનંદનાં શ્રેષ્ઠ કાવ્યો’, ‘મરમ જાણે મકરન્દા’, ‘મરમી શબદનો મેળો’, ‘ગુજરાતનો સમૃદ્ધ વાંગ્મય વારસો’, ‘મધ્યકાલીન ગુજરાતી ભક્તિ કવિતા સંચય’, ‘સ્વાતિનાં સરવડાં’, ‘આનંદ પારાવાર’, ‘પરાપારની ભજનવાણી’, ‘અવસર બોત ભલેરો આયો’ જેવાં દ્રષ્ટિપૂત સંપાદનો અને સંશોધન ગ્રંથો ડૉ. નિરંજન રાજ્યગુરુ દ્વારા ગુજરાતને પ્રાપ્ત થયા છે. ‘ગુજરાતી સાહિત્યનો ઇતિહાસ’ પ્રકાશક ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, અમદાવાદ અને ‘ગુજરાતી વિશ્વકોશ’માં પણ સંતસાહિત્ય – મધ્યકાલીન સાહિત્ય વિષયક કેટલાંક અધિકરણો તેમના દ્વારા લખાયાં છે.

નિરંજનભાઈએ રઝળપાટ કરીને એકત્રિત કરેલી અત્યંત મૂલ્યવાન ઢગલાબંધ સામગ્રીના પ્રમાણમાં તેમના દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલાં પુસ્તકોની સંખ્યા હર કોઈને અલ્પ લાગે. તેમનો દાસી જીવણના જીવન-કવન વિષયનો પીએચ.ડી.નો મહાનિબંધ તેમ જ ફાર્બસ ત્રૈમાસિક, શબ્દસૃષ્ટિ, પરબ, બુદ્ધિપ્રકાશ વગેરે સામયિકોમાં પ્રકાશિત થયેલા તેમના પ૦૦ જેટલાં સંશોધન લેખો, પુસ્તક સ્વરૂપે પ્રકાશિત થવાની રાહ જોઈને બેઠા છે. તેઓએ ‘ મેના ગુર્જરી’ નવસંસ્કરણ નાટકના નાટય લેખન દ્વારા નાટક બુડેટ્રીનું પ્રથમ પારિતોષિક મેળવેલ તો જીવનમાં અરધી સદી પસાર કર્યા પછી પ્રગટતી કાવ્યધારાનો સંગ્રહ ‘ખૂલ્યાં અવકાશી તાળાં’ આપ્યો.

નિરંજન રાજ્યગુરુનો નાળસંબંધ ખાસ કરીને સંતસાધના અને સંતવાણી સાથે રહ્યો છે. શ્રી ઝવેરચંદ મેઘાણી પછી સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશમાં ક્ષેત્રકાર્ય દ્વારા સંતસાહિત્ય તથા લોકવિદ્યાનું સંશોધન કરનાર પ્રથમ પંક્તિના સંશોધક છે. નિરંજનની વિશિષ્ટતા એ છે કે તેઓ સૌરાષ્ટ્રમાં લોકકંઠે સચવાયેલા લોકસંગીત તથા ભક્તિસંગીતના તમામ રાગ-લોકઢાળોનો પરિચય ધરાવવા ઉપરાંત બુલંદ કંઠે ગાઈ શકે છે. એકનું એક ભજન, લોકગીત કે છંદ ગુજરાતના વિધવિધ પ્રદેશોમાં જુદી જુદી જ્ઞાતિ પરંપરાઓમાં કેમ ગવાય છે તેની સગાન રજૂઆત પણ કરી શકે છે.

લોકવિદ્યા ક્ષેત્રની વિશ્વની યુનિવર્સિટીઓ અને સંસ્થાઓ સાથેનો જીવંત સંપર્ક, લોકવિદ્યા સંશોધનની આધુનિક સંશોધન પ્રવિધિઓની જાણકારી, શિસ્ત, મધ્યકાલીન હસ્તપ્રતોની પ્રાચીન લિપિની વાચનાની તાલીમ ઉપરાંત કુદરતી રીતે જ ગાયન પ્રસ્તુતિ માટે કેળવાયેલો કંઠ અને સંગીતની સૂઝ એમાં ભળતાં એક એવું વ્યક્તિત્વ ઘડાયું છે કે લોકવિદ્યાના અન્ય સંશોધકોથી એમને જુદા પાડે છે. ગુજરાત પ્રદેશના લોકસાહિત્ય, સંતસાહિત્ય અને ચારણી-બારોટી-ડિંગળી-સાહિત્યનાં વિવિધ અંગો જેવાં કે – રાસ, રાસડા, ગરબા, ગરબી, કથાગીતો, ગીતકથાઓ, વિવાહગીતો, પદ, ભજન, કીર્તન, ધોળ, સાખી, ભવાઈગીતો, દુહા, છંદ, કવિત, લોકવારતાની વિવિધ શૈલી તથા કહેણી ઉપરાંત ભારતના અન્ય પ્રાંતોના લોકસાહિત્ય, સંતસાહિત્ય, લોકસંગીત, ભક્તિસંગીતની વિધવિધ ધારાઓના પરિચય તથા અભ્યાસના કારણે આકાશવાણી, દૂરદર્શન અને વિવિધ ચેનલોમાં ઊંચા ગજાના તજ્જ્ઞ વિદ્વાન કલાકાર તરીકે જીવંત પ્રસારણોમાં લાઈવ કોમેન્ટ્રી, સંચાલન, લેખન, પ્રસ્તુતિ, માર્ગદર્શન, રજૂઆત, ગાન, વક્તવ્ય, મુલાકાત એમ અનેકવિધ ભૂમિકાએ છેલ્લા ચાળીશ વર્ષોથી એક લોકવિદ્યાવિદ્ તરીકે સ્થાન અને માનના અધિકારી બનતા રહ્યા છે.

સાહિત્ય અકાદમી ગુજરાત રાજ્ય તથા રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ ભારતીય સાહિત્ય અકાદમીના સભ્ય સલાહકાર તરીકે કામ કર્યું, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદમાં ત્રણ ટર્મ સુધી મધ્યસ્થ સમિતિમાં રહીને કામ કર્યું તે અંતર્ગત અનેક શાળા-મહાશાળા-વિશ્વવિદ્યાલયો, સાંસ્કૃતિક અને કલાસંસ્થાનોમાં પરિસંવાદ, કાર્ય શાળા નિમત્તે પ્રવચનો, ગોષ્ઠિથી લઈ દેશી, ઢાળ, રાગ, તાલ, લયની સમજણ પ્રસ્તુત કરી. જેમાં સૈદ્ધાંતિક અને સર્જનાત્મક વલણો સામેલ છે. જો કે વિવિધ સાહિત્યિક ઉપક્રમ હોવા છતાં તેમની કેન્દ્રગામી એકાગ્રતા ‘ભજન-સંતવાણી’ તરફની. આ ભજન ફક્ત એમની સાહિત્યયાત્રાનો મુકામ નહીં, વનયાત્રાનો પણ પડાવ. પરિણામે ગુજરાતની ધર્મધારાના વાહકોના આશીર્વાદ પામતા રહ્યા.

શૈવ, શાક્ત, વૈષ્ણવ, સૂફી, નાથ, પ્રણામી, કબીર, જૈન, સ્વામિનારાયણ, દેહાણ્ય જગ્યાઓ, પ્રાચીન – અર્વાચીન ધર્મસંસ્થાઓ જેવાં સંતસ્થાનો તેમને આવકારતા રહ્યા તેના કારણમાં નિરંજનભાઈની ભારતીય જીવનમૂલ્યોને આત્મસાત કરતી જીવન પદ્ધતિ. આ તમામ પ્રવૃત્તિમાં વ્યવસાય નહીં પણ નિષ્ઠા અને પ્રેમાળ અભિગમથી વર્તવા ઉપરાંત તેમના અન્ય ત્રણ ચાર પ્રદાન નોંધવા જેવાં છે. પ્રથમ સંપ્રદાયમુક્ત રીતે ભારતીય સંસ્કૃતિના પ્રતીક સમી ગૌસેવા. પ્રારંભમાં તો દુષ્કાળથી પીડિત નધણિયાતી ભટકતી મળેલી બે ગાયોથી આરંભાયેલી તેમની આ પ્રવૃત્તિ આજે સાઠ ગાયોની એક વ્યવસ્થિત ગોસંવર્ધન ગૌશાળામાં પરિવર્તન પામેલ છે, અને ગોદ્રવ્યનો લાભ આસપાસના જરૂરિયાતમંદો પ્રાપ્ત કરે છે. મનુષ્ય ઉપરાંત પશુ પ્રાણીના કલ્યાણની ભાવના ચરિતાર્થ કરવા જીવનપક્ષ આરંભ્યો, જે માટે નગર જીવન કે ગ્રામ જીવન ત્યજતા હોય અને સ્વેચ્છાએ અરણ્ય જીવન સ્વીકારતા હોય તેમ ગામથી દૂર ‘આનંદ આશ્રમ’ને રહેઠાણ બનાવી પોતાના કવન અને જીવનને આકાર આપતા રહ્યા. સામાજિક વનીકરણના ભાગરૂપ પર્યાવરણની ખેવના એ પરિવેશમાં પ્રગટ કરી મૈત્રી, પ્રેમ, કરુણા, મુદિતા એ ચાર આર્ય સત્ય આત્મસાત કરી સિદ્ધ તરીકે નહીં પણ જીવન સાધક તરીકે મૂલ્યબોધના સ્થાપનમાં રસ લેવા લાગ્યા.

સંતસાહિત્યના ભેખધારી સંશોધક, સંપાદક અને વાહક એવા ડૉ. નિરંજન રાજ્યગુરુએ મકરન્દભાઈના આદેશથી ઈ.સ. ૧૯૯૦માં ઘોઘાવદર મુકામે ‘આનંદ આશ્રમ’માં રહેવાનું પસંદ કરી ‘સત્ નિર્વાણ ફાઉન્ડેશન ટ્રસ્ટ’ નામની સંસ્થા સ્થાપી. જેમાં તેમની સંશોધન યાત્રા દરમ્યાન ખરીદેલાં અઢારેક હજાર જેટલાં પુસ્તકોનું સંદર્ભ ગ્રંથાલય, અલભ્ય હસ્તપ્રતોના ભંડાર અને ધ્વનિમુદ્રિત ઓડિયો વીડિયો કેસેટસની જાળવણી સાથે લોકસાહિત્ય, સંતસાહિત્ય, લોકસંગીત, ભક્તિ સંગીત, લોકકલા વગેરેના દેશવિદેશના અભ્યાસુઓને સંદર્ભ સામગ્રી અને માર્ગદર્શન આપવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત આમ સમાજના શિક્ષકો એવા લોકકલાકારોના ઘડતરનું કામ પણ આ સંસ્થા કરે છે. સંતવાણીને અસ્તિત્વનો હિસ્સો બનાવી દેનારા આ સંશોધકને પોતાના અંગત જીવનની અનિશ્ચિતતાની ચિંતા નથી, પરંતુ પોતે સંશોધિત કરેલા સૌરાષ્ટ્ર ગુજરાતની સંતવાણી તથા લોકવાણીના ભવ્ય વારસાને સુરક્ષિત રાખવાની ચિંતા કરી રહ્યા છે. એમની નિષ્ફિકર જીવનયાત્રામાં આદરણીયા રક્ષાબહેન તથા ચિ. હરિ ઓમ, ભાર્ગવ, પુત્રવધૂ રિદ્ધિ અને પૌત્રી દેવાંશીનો ફાળો નાનોસૂનો નથી.

ઈ.સ.૧૯૮૦થી ગુજરાત પ્રદેશના પરંપરિત લોકસંગીત તથા ભક્તિસંગીતના તજ્જ્ઞ વિદ્વાન સંશોધક કલાકાર તરીકે આકાશવાણીની બી હાઈ ગ્રેડની માન્યતા મેળવી લોકગીતો, ભજનો તથા દુહા છંદના કલાકાર તરીકે તથા પ્રસાર ભારતી આકાશવાણીના જાહેર કાર્યક્રમોમાં વક્તા અને કાર્યક્રમ સંચાલક તરીકે સેવાઓ આપતા નિરંજનભાઈ છેલ્લાં ચાળીસેક વરસોથી આકાશવાણીના લોકસંગીતના કલાકાર તરીકે દૂરદર્શનના ગુજરાતી લોકસંગીત તથા ભક્તિસંગીતના અનેક કાર્યક્રમોની વ્યક્તિગત રજૂઆત, કાર્યક્રમ સંચાલન, મુલાકાત, જીવંત પ્રસારણોમાં વક્તા તરીકે લાઈવ કોમેન્ટ્રી આપે છે. આકાશવાણી રાજકોટના સંગીત વિભાગ દ્વારા પ્રસારિત કરવામાં આવેલ ‘રામસાગરના રણકારે’ નામની પરંપરિત સંતવાણીને રજૂ કરતી ૩પ૦થી વધુ કાર્યક્રમ ધરાવતી શ્રેણીમાં તજ્જ્ઞ માર્ગદર્શક તરીકે તમામ એપિસોડના લેખન, ધ્વનિમુદ્રણ અને રજૂઆતમાં માર્ગદર્શન આપેલું, દૂરદર્શન અમદાવાદ તથા રાજકોટના કેન્દ્રો પરથી પૂરા અઢાર વર્ષ સુધી શ્રીકૃષ્ણ જન્માષ્ટમી ઉત્સવ દ્વારકાનો આંખે દેખ્યો અહેવાલ – લાઈવ કોમેન્ટ્રી આપનારા નિરંજનભાઈએ અનેક ડાયરાઓના સંચાલક તરીકે પણ સેવાઓ આપી છે. ભારતના અન્ય પ્રાંતોના લોકસાહિત્ય, સંતસાહિત્ય, લોકસંગીત, ભક્તિસંગીતની વિધવિધ ધારાઓના પરિચય તથા અભ્યાસના કારણે આકાશવાણી, દૂરદર્શન અને વિવિધ ચેનલોમાં ઊંચા ગજાના તજ્જ્ઞ વિદ્વાન કલાકાર તરીકે અનેકવિધ ભૂમિકાએ છેલ્લાં ચાળીશ વર્ષથી એક લોકવિદ્યાવિદ્ તરીકે સ્થાન અને માનના અધિકારી બનતા રહ્યા છે. ‘મુંબઈ સમાચાર’માં દર સોમવારે ધર્મતેજ પૂર્તિમાં ‘અલખને ઓટલે’ કોલમમાં સંતપરંપરાઓ વિશે અને ‘ફૂલછાબ’ માં દર ગુરુવારે ધર્મલોક પૂર્તિમાં ‘ભજન ભેદ હે ન્યારા’ નામે કોલમમાં સંતવાણી-ભજનરચનાઓ વિશેના લેખો પ્રકાશિત થાય છે.

૧. બળવંતભાઈ પારેખ ફાઉન્ડેશન મુંબઈ ફેલોશીપ ર.ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી ફેલોશીપ ૩. ડૉ. હોમી ભાભા ફેલોશીપ, મુંબઈ ઈ.સ.૧૯૯૩થી ૧૯૯પ રાષ્ટ્રીય કક્ષાની, માત્ર પીએચ.ડી. પદવી પ્રાપ્ત સંશોધકોને જ મળતી આ ફેલોશિપ ગુજરાતમાં અને ગુજરાતી ભાષામાં પ્રથમવાર એમને મળેલી. આ સંશોધન ફેલોશિપ અન્વયે ત્રણ વર્ષ દરમ્યાન સિત્તેર હજાર કિલોમિટરનો મોટરસાઈકલ પર પ્રવાસ કરીને સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છનાં ગામડાંઓમાં ફરીને ૬૦ વર્ષથી મોટી ઉંમરના દેશી ભજનિકો પાસે કંઠસ્થ પરંપરામાં જળવાયેલાં સંતસાહિત્ય લોકસાહિત્ય ભજનોનું આશરે ૬૦૦ કલાકનું ધ્વનિમુદ્રણ કરેલું. જે સામગ્રી આજે દેશ વિદેશના સંશોધકો માટે અણમોલ ખજાનારૂપ છે. ૪. દાસી જીવણ એવોર્ડ પ. મોરારિ બાપુ પ્રેરિત કવિશ્રી કાગ બાપુ લોકસાહિત્ય એવોર્ડ ૬. શિવમ એવોર્ડ ૭. ફૂલછાબ કલા સાહિત્ય એવોર્ડ ૮. ગુજરાત રાજ્ય ગૌરવ પુરસ્કાર ૯. ૬ર ગૌરવવંતા ગુજરાતી ચિત્રલેખા ૧૦. ગ્રામરત્ન એવોર્ડ ૧૧. વિરલ વ્યક્તિસન્માન, જળક્રાન્તિ ટ્રસ્ટ રાજકોટ ૧ર. મોજદાનબાપુ લોકસાહિત્ય એવોર્ડ ૧૩. પૂ. દયાળુશ્રી બાબુભાઈ રાણપુરા એવોર્ડ ૧૪. મુઠ્ઠી ઊંચેરા ૧૦૦ માનવ રત્નો ૧પ. ઝવેરચંદ મેઘાણી લોકસાહિત્ય એવોર્ડ (એક લાખની ધનરાશિ સાથે સૌરાષ્ટૃ યુનિવર્સિટી, રાજકોટ દ્વારા.) ૧૬. ગુજરાતના ગવર્નરશ્રીના હસ્તે સંસ્કારભારતી ‘સંસ્કાર વિભૂષણ એવોર્ડ ૧૭. ગુજરાત વિશ્વકોશ દ્વારા ‘પદ્મ ભૂષણ ધીરુભાઈ ઠાકર સવ્યસાચી સારસ્વત એવોર્ડ ૧૮. ગુજરાત લોકકલા ફાઉન્ડેશન રાષ્ટ્રીય ગૌરવ પુરસ્કાર- લોકસંસ્કૃતિ એવોર્ડ. ૧૯. સંગીત નાટક અકાદમી દિલ્હી રાષ્ટ્રીય લોકસંગીત ગૌરવ પુરસ્કાર ર૦૧૮, મહામહિમ રાષ્ટ્રપ્રતિશ્રીના હસ્તે તામ્રપત્ર,અંગવસ્ત્ર તથા એક લાખની ધનરાશિ સાથે જાહેર થયેલ છે. ર૦. ‘શ્રી શ્રી ૧૦૦૮ મહામંડલેશ્વર’નું બિરૂદ પટૃાભિષેક અભિવાદન.’ રાષ્ટ્રીય સનાતન ધર્મસભા દ્વારા માર્ચ ર૦ર૦ ‘જગત ગુરુ રામાનંદાચાય સ્વામી શ્રી રાજેશ્વરાનંદ સ્વામી મહારાજના હસ્તે, ભારતભરમાંથી પધારેલા અનેક ધર્મસ્થાનકોના અધ્યક્ષ મહંત સંતોની વિશેષ ઉપસ્થિતિમાં, મોરારિબાપુના માર્ગદર્શનમાં. ર૧. ડો. પ્રતાપભાઈ પંડ્યા માતૃભાષા સંવર્ધન પારિતોષિક ર૦ર૧ શિશુવિહાર ભાવનગર દ્વારા. જેવાં અનેક સન્માનો તેમને મળ્યાં છે.

ગોંડલથી સાત કિલોમિટરના અંતરે ગોંડલ આટકોટ સ્ટેટ હાઈવે પર આવેલા આનંદ આશ્રમ, ઘોઘાવદરમાં [ANAND ASHRAM, GHOGHAVADAR, Taluka GONDAL, Districrt RAJKOT 360 311, – Mo. 98243 71904 – Email : satnirvanfoundation@gmail.com – Website : www.ramsagar.org] અઢાર હજાર અપ્રાપ્ય પુસ્તકોનું સંદર્ભ ગ્રંથાલય, હસ્તપ્રતભંડાર, અને પરંપરિત ભક્તિસંગીત તથા લોકસંગીતનું ધ્વનિમુદ્રણ સચવાયાં છે.

છેલ્લાં વીશેક વર્ષથી જીવદયા અને ગૌસેવાની પ્રવૃત્તિઓ તથા અન્ય સેવાકાર્યો થાય છે. બાંસઠ જેટલી ગાયોની ગૌશાળા છે. રોજના પિસ્તાળીશ કુટુંબોને મફત છાશ તથા રાહતભાવે દૂધ અપાય છે. કોઈ શિષ્ય, સેવક, અનુયાયી, ધર્મ, પંથ, સંપ્રદાય, ફંડફાળા, દાન, સરકારી કે ખાનગી સહાય અનુદાન કે જાહેરાત વિના જ કેટલાક અંગત સ્નેહીજનોના સહકારથી આ સંસ્થાની ગોસેવા તથા માનવસેવાની પ્રવૃત્તિઓ થાય છે. એમના દ્વારા તૈયાર થયેલ વેબસાઈટ રામસાગર ડોટ ઓ.આર.જી. ઉપર વિનામૂલ્યે તમામ પ્રકારની પરંપરિત લોકસંગીત ભક્તિસંગીત પ્રાચીન સંતવાણીની ઓડિયો વીડિયો સામગ્રી તથા પુસ્તકો વાંચી જોઈ ડાઉનલોડ કરી શકાય છે.

કોઈ જ ધર્મ, સંપ્રદાય, પંથપરંપરા કે ગુરુની કંઠી બંધાવ્યા વિના, કોઈ જ ધર્મ જિજ્ઞાસુ કે અધ્યાત્મના પંથે ચાલવા માગતા સાધકને પોતાની કંઠી બાંધવાના પ્રપંચને ત્યાગીને, કશી જ જાહેરાત, ફંડફાળા, સરકારી બિનસરકારી સહાય, દાન અનુદાન માટેના પ્રયાસો કર્યા વિના માત્ર આકાશી રોજીથી, પરમાત્મા જેમ ચલાવે તેમ એક જ આધાર કે ભરોંસા ઉપર ત્રીશ ત્રીશ વર્ષથી દિવાલ કે દરવાજા વિનાના આશ્રમને ચલાવવો, બાંસઠ જેટલા ગોવંશની એકલ પંડે પરિવારજનોની સહાયથી સેવા કરવી, ધરમની ધજા બાંધ્યા વિના અન્નક્ષેત્રનું બોર્ડ માર્યા વિના આંગણે આવનાર અતિથિની નાત જાત, નામ, વ્યવસાય, ગામ .. કશું જ પૂછ્યા વિના અંતરનો આવકાર આપી તરસ્યાંને પાણી, ચાના સમયે ચા અને ભોજનના સમયે પોતાની સાથે બેસાડીને પરિતૃપ્ત કરવા ઉપરાંત (૧) ભારતીય સંતસાહિત્યમાં રાષ્ટ્રીય એકતા યુનિટી ઈન ડાયવરસિટી વિશે પ્રાથમિકથી શરૂ કરીને મહાવિદ્યાલયો વિશ્વવિદ્યાલયોના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ પ્રવચનો .. (ર) જ્ઞાતિ, જાતિ, ધર્મ, પ્રદેશ ભાષાના ભેદ ભૂલીને રાષ્ટ્રીય ભાવના જાગૃત કરવા માટે પ્રવાસો, વ્યાખ્યાનો, પ્રવચનો, લેખો, પુસ્તકોનું પ્રકાશન. જૈન પર્યુષણ વ્યાખ્યાનો, પ્રણામી, સ્વામિનારાયણ, નાથપંથ, કબીરસંપ્રદાય, સંતસ્થાનો અને તમામ ધર્મની સંસ્થાઓ સાથે આત્મીય નાતો. (૩) ગોંડલની સબ જેલના કેદીઓ સમક્ષ અવારનવાર સદ્ભાવના પ્રવચનો. (૪) પ્રાચીન ભારતીય સંસ્કૃતિ, સાહિત્ય, કલાઓ વિશે વિવિધ સંસ્થાઓ દ્વારા આયોજિત પરિસંવાદોમાં વક્તવ્યો. (પ) ભારતીય સંસ્કૃતિ, સાહિત્ય, ઇતિહાસ, કલાઓ વિશેના ૧૮,૦૦૦થી વધુ સંદર્ભ ગ્રંથોનું ગ્રંથાલય. જેનો ઉપયોગ ગુજરાતની, ભારતના જુદાજુદા પ્રાન્તોની અને વિશ્વની વિદેશી યુનિવર્સિટીઓના સંશોધકો વિદ્યાર્થીઓ વિનામૂલ્યે કરી શકે છે. (૬) પ્રાચીન ગોવિદ્યાના સંશોધન સંમાર્જન માટે ગોસંવર્ધન ગૌશાળાની સ્થાપના, અને શુદ્ધ ગીર ગોવંશની ગાયોની સંભાળ તથા જરૂરિયાતમંદ પરિવારોને વિના મૂલ્યે ગાયનાં દૂધ, છાશ, ઘીનું વિતરણ. (૭) સત્ નિર્વાણ ફાઉન્ડેશન ટ્રસ્ટની સ્થાપના અને આ ટ્રસ્ટ દ્વારા ભારતીય સંતસાહિત્ય, લોકસાહિત્ય, લોકસંગીત તથા ભક્તિસંગીતનાં ક્ષેત્રે સંશોધન, સંપાદન, પ્રકાશન, જરૂરિયાતમંદ તેજસ્વી વિદ્યાર્થીઓને શિક્ષણસહાય, ગરીબ દરદીઓને આરોગ્યસહાય. (૮) રાષ્ટ્રીય, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક, સાહિત્યિક, ધાર્મિક સંસ્થાઓ સાથે અનુસંધાન એ જ જેમની જીવનસાધના છે એવા નિરંજન રાજ્યગુરુ આ સમયમાં વિરલ વ્યક્તિત્વ છે.

NYAYALAY PATH, Near SONI VADI, JAMJODHPUR 360 530

Email. mbrav2283@yahoo.com

* * *

છબીઝલક: