ચણતર અને ઘડતર

વિદેશે વાનપ્રસ્થ:

18મી ડિસેમ્બરને સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘે ‘વર્લ્ડ માઈગ્રન્ટ્સ ડે’ જાહેર કર્યો છે. આ દિવસ નિમિત્તે ઓસ્ટ્રેલિયાથી પ્રસારિત થતા ઓનલાઈન રેડિયો ‘સૂર સંવાદ’નાં સૂત્રધાર આરાધનાબહેન ભટ્ટે ભારતના અને વિદેશે વસતા ગુજરાતીઓમાં જાણીતા એવા વિપુલભાઈ કલ્યાણીની મુલાકાત 17 ડિસેમ્બર 2017ના રોજ પ્રસારિત કરી જેનું શબ્દાંકન અહીં પ્રસ્તુત છે.

વિપુલભાઈ કલ્યાણી છેલ્લા ચાર દાયકાથી લંડનમાં નિવાસ કરી, ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ની સ્થાપના કરી અને  તેનું પ્રમુખ પદ સાંભળ્યું, એવા એક અદના સાહિત્યકાર તરીકે પંકાયા છે. આફ્રિકામાં જન્મ, વિલાયતમાં ચાળીસ વર્ષનો વસવાટ અને વચ્ચે ભારતમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરનારા એવા વિપુલભાઈ લંડનમાં નિવૃત્તિકાળમાં ય પ્રવૃત્ત રહીને ગુજરાતી સમાજને અદકેરું પ્રદાન કરી રહ્યા છે. વિપુલભાઈનું જીવન લેખન, સંપાદન અને સમાજજીવન સાથે સહજ નિસ્બતમાં રત રહ્યું છે. તે ઉપરાંત ’ઓપિનિયન’ ઓનલાઇન વિચારપત્રના તેઓ તંત્રી છે અને ગાંધી વિચારને વરેલા છે. એમના ડાયસ્પોરા નિબંધોનો સંગ્રહ પ્રગટ થઈ ચુક્યો છે. તાજેતરમાં એમને ૨૦૧૮નું ‘શ્રી ઉમાશંકર જોશી વિશ્વગુજરાતી સન્માન’ એનાયત થયું. એમની સાથેના આ વાર્તાલાપમાં એક વિશ્વગુજરાતી તરીકે એમની અપ્રતીમ છબી ઉપસે છે.  

રેડિયો મુલાકાતનો પ્રારંભ કરતાં આરાધનબહેને સુંદર વાત કરી. સીમાડા વિનાનું વિશ્વ હોય અને સીમાઓને કારણે થતા ઝઘડાઓથી ઘેરાયેલા વિશ્વનું અસ્તિત્વ જ ન હોય તે આપણી કલ્પના જ છે, પરંતુ માનવી તરીકે સહુ પોતપોતાના વૈચારિક સીમાડાઓને વિકસાવી શકે તો ઋગ્વેદમાં ઉચ્ચરાયેલ મંત્ર; ‘આનો ભદ્રા ક્રતવો: યંતુ વિશ્વતઃ’ને ચરિતાર્થ કરી શકાય. ઉમાશંકર જોશીની ઉક્તિ, ‘આ તે કેવો ગુજરાતી જે હો કેવળ ગુજરાતી’ને પણ આરાધનબહેને વર્લ્ડ માઈગ્રન્ટ્સ ડે’ના અનુસંધાને યાદ અપાવી.

ગિરા ગુર્જરીના સંરક્ષક અને સંવર્ધક એવા વિપુલભાઈની આરાધનબહેન સાથેની મુલાકાતના અંશો જોઈએ :-

 

આરાધના ભટ્ટ : જન્મ તાન્ઝાનિયા-આફ્રિકામાં, અભ્યાસ ભારતમાં અને કાર્યક્ષેત્ર યુનાઇટેડ કિંગ્ડમમાં, આમ ત્રણ ખંડોમાં વિતાવેલ જીવનનાં સંસ્મરણો ઘણાં હોય. તમારા ઉછેર અને અભ્યાસ વિષે જણાવશો, જેથી તમારા પર થયેલ ગાંધી વિચારનો પ્રભાવ અને સાહિત્ય પ્રત્યેની રુચિનો ખ્યાલ આવે.

વિપુલ કલ્યાણી : જન્મ અને ઉછેર આફ્રિકાના ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં, મા-બાપ ઝાઝું ભણેલાં નહીં, પણ મોટા કાકા મગનભાઈને રામકૃષ્ણ પરમહંસ અને શારદાદેવીમાં ઊંડી શ્રદ્ધા. મારા મા-બાપને રામાયણની ચોપાઈઓ ગાવામાં દિલચસ્પી; જેને પરિણામે તેઓને એ સાહિત્ય વાંચવામાં રસ. પછી તો હું પણ વાંચનમાં રસ ધરાવતો થયો અને અરુશાના પુસ્તકાલયનું સંચાલન કર્યું, ત્યાં જેટલું હતું તેમાંનું ઘણુંખરું વંચાયું. શાળાના હેડમાસ્તર રણજિત આર. દેસાઈ અફલાતૂન માણસ, તેમના મારા પ્રત્યેના ભાવને કારણે ‘ગુજરાતી સાહિત્ય મંડળ’ નામની સંસ્થા શાળામાં શરૂ કરી. જામખંભાળિયાની શાળામાં ચાર-સાડાચાર વર્ષ ભણ્યો. ત્યાંની લાઇબ્રેરીમાં પુસ્તકો વાંચવાનું પણ મને સ્મરણ છે. મોસાળનું ગામ સેવક ધુણિયા. ત્યાં નાની લાઇબ્રેરી ઊભી કરાઈ. તેમાંનું સાહિત્ય પણ વાંચી કાઢ્યાનું યાદ આવે છે.

આ.ભ. : એક સાંગોપાંગ ગાંધીવાદી વિલાયત જવાનું શા માટે પસંદ કરે?

વિ.ક. : ગાંધી વિશ્વ પુરુષ હતા, ક્યાં ક્યાં ય જકડાઈને રહ્યા છે? ગાંધી દક્ષિણ આફ્રિકે ગયા, ત્યાંથી ‘મહાત્મા’ બનીને આવ્યા. 1909માં એમના મનોમંથનમાંથી એક સર્વોત્તમ પુસ્તક ‘હિન્દ સ્વરાજ’ મળ્યું જે એમના બ્રિટનના પ્રવાસેથી પરત થતા જહાજમાં જ લખાયેલું. આમ તેઓ પણ વિશ્વ પ્રવાસી જ હતા ને? એ ક્યાં કોઈ મર્યાદામાં બંધાય તેવા હતા?

માનવી ગુફા યુગમાં જીવતો ત્યારથી ક્યાંક ને ક્યાંક સ્થળાંતર કરતો જ રહ્યો છે. જુદા જુદા દેશ અને ખંડ વચ્ચે તેની સતત આવન-જાવન રહ્યા જ કરી છે. હિન્દુસ્તાનમાં મોટામાં મોટો કાંઠા વિસ્તાર ગુજરાતને મળ્યો છે, એટલે ત્યાંથી ઘણી પ્રજા બહાર ગઈ. દુનિયા સાથેનું તેનું આદાન-પ્રદાન કેટલું મોટું છે તેનો ખ્યાલ વિદ્યાસભાએ આપેલા ગુજરાત વિશેના નવ પુસ્તકોમાંના પહેલા જ ગ્રંથ પરથી આવે છે.

આ.ભ. : વિપુલભાઈ વૈશ્વીક સ્તરે ડાયસ્પોરા સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિના પર્યાય તરીકે ઓળખાય છે. પણ તમારો વ્યવસાયિક કાળ કેવી રીતે વીત્યો? એના અનુભવો કેવા હતા? તે દિવસોમાં વિલાયત કેવું હતું?

વિ.ક. : વ્યવસાય કાળ બહુ ખરાબ નહોતો તેમ બહુ રાજી થવાપણું પણ નથી. હું મૂળે પત્રકાર હતો, તે પહેલાં શિક્ષક હતો. એ બન્નેમાંથી એક પણ કામ અહીં નથી કર્યું, એક સિવિલ સર્વન્ટ તરીકે પહેલાં એજ્યુકેશન ડિપાર્ટમેન્ટમાં અને પછી પોસ્ટલ સર્વિસમાં કામ કરવાનું આવ્યું. એમાંથી નિવૃત્ત થયા પછી અનુવાદ, દુભાષિયા અને મુદ્રણ કાર્ય કર્યું. બ્રેન્ટમાં એજ્યુકેશન કમિટીમાં સમાજના પ્રતિનિધિ તરીકે સક્રિય રહ્યો. તે ઉપરાંત બાર તેર વર્ષ ‘જસ્ટિસ ઓફ પીસ’ તરીકે અહીં સેવા આપી. બ્રેન્ટ ઇન્ડિયન એસોસિએશન સાથે સંકળાયેલો રહ્યો, વળી, બ્રેન્ટ રેસ રિલેશન્સ કાઉન્સિલ કે જે રંગભેદ અને વર્ણભેદના કર્યો કરે છે તેની કારોબારી સમિતિમાં ય વરસો લગી વ્યસ્ત રહ્યો છું.

આ.ભ. : નિવૃત્તિમાં પણ ખાસ્સા પ્રવૃત્ત છો. ‘ઓપિનિયન’ની ઓનલાઇનની ધમધમતી વેબ સાઈટ અને ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી, યુ.કે.ની આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે નોંધ લેવાય એટલું વિપુલ એનું કાર્ય છે. સાહિત્ય અકાદમીને 40 વર્ષ થયાં અને તેના આરંભથી તમે એના હોદ્દેદાર રહ્યા છો. એની શરૂઆતની ભૂમિકા અને વિકાસ યાત્રા વિષે કંઈ કહેશો?

વિ.ક. : એ વખતે એક વાતાવરણ હતું. આફ્રિકાથી અને બીજા દેશોમાંથી આવેલાં મોટાભાગનાં લોકો ગુજરાતી વાંચતાં, એમાંનાં 150/200 જેટલાં લોકો તો લખતાં પણ ખરાં. 500 જેટલાં લોકોને ગુજરાતી ભણાવવા તાલીમબદ્ધ  કર્યાં. હવે એનો અસ્તાચળ થાય છે, આ બધું લાંબું ટકવાનું નથી. અહીં વળતાં પાણી તો થાય, પણ તે મુખ્ય પ્રવાહમાંથી ય થાય છે એમ જોઈએ છીએ. જે રીતે વિદ્યાપીઠ અને યુનિવર્સિટીમાં ગુજરાતીના વિભાગો ચાલે છે, ત્યાં (ભારતમાં) જે ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી અને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ વચ્ચેના પ્રશ્નો છે, તેની અહીં અસર જણાય ખરી. મુંબઈ અને નાનાં નાનાં ગામોમાં ચાલતી સાહિત્ય પ્રવૃત્તિઓ મારે મન ઓએસિસ છે, એનો ઝાઝો પ્રભાવ પડતો હોય તેવું મને દેખાતું નથી.

આ.ભ. : સભ્યોની સંખ્યા જોવા જઈએ કે કાર્યક્રમોમાં આવતા ભાવકોની સંખ્યા જોવા જઈએ તો ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી યુ.કે.નું કામ નાનું લાગે, પણ બ્રિટનવાસી ગુજરાતીઓમાં ભાષા સાહિત્ય વિષે સજાગતા કેળવવામાં અકાદમી કેટલી સફળ થઈ એમ માનો છો?

વિ.ક. : વાતાવરણ અને ગુણવત્તાનું સ્તર ઊંચું કરવામાં 60 થી 70% જેટલું કામ થયું છે. મોટા ભાગના કાર્યક્રમો સમયસર શરૂ થાય અને પૂરા થાય. નામાંકિત કવિઓ, નાટ્યકારો, સંગીતકારો અને લેખકોને આમંત્રણ આપીએ ત્યારે માન પૂર્વક અને  આનંદપૂર્વક આવે છે એ વાતાવરણ ઊભું થયું.

આ.ભ. : ગાંધીજીના ‘ઓપિનિયન’ પરથી આ વિચારપત્રનું નામ રાખેલ છે. ગુજરાતી વિચારપત્રનું નામ અંગ્રેજી કેમ?

વિ.ક. : જે અર્થ અંગ્રેજીમાં ઓપિનિયનનો થાય છે એ ગુજરાતી ભાષામાં એ સંદર્ભમાં બેસતો નથી. ગાંધીના ‘ઓપિનિયન’ સિવાય બીજા બે ‘ઓપિનિયન’ હતાં. ગાંધીના ‘ઓપિનિયન’ પહેલાં ઝાંઝીબારમાં એક ‘ઓપિનિયન’ શરૂ થયેલ, જે 1924ની આસપાસ બંધ થયું હશે. મુંબઈની વિલ્સન કોલેજમાં હું ભણતો ત્યારે એ.ડી. ગોરવાલા ‘ઓપિનિયન’ ચલાવતા, તેમ સાંભરે છે. હતું એક ચોપાનિયું, પણ તાકાત ઘણી. આ ત્રણેય ‘ઓપિનિયન’ની અસર આ ગુજરાતી  ‘ઓપિનિયન’ પર પડી.

આ.ભ. : ‘ઓપિનિયન’ દ્વારા શું સિદ્ધ કરવા ધારો છો? એનો આશય શું છે?

વિ.ક. : માત્ર લોકો વાંચે અને વિચારે. મોટા ભાગના લોકોએ વિચારવાનું ટાળ્યું છે. કોઈકથી દોરવાતા રહે છે. ઘેટાં વૃત્તિ આવતી જાય છે. લેખક લખે એ જ સાચું માને એમ નહીં પણ પોતે શોધી કાઢે, હજુ બીજું કઇં જાણવા વિચારવા જેવું છે તેમ વિચારે, એને ચેલેન્જ કરીને બીજું ખોળી કાઢે એવો આશય ખરો.

આ.ભ. : સંપાદન વિશેના આપના અભિપ્રાય જાણવાની ઈચ્છા છે. આજે ઘણું લખાય છે. તમારી પાસે પ્રગટ કરવા ઘણું આવતું હશે. સંપાદન કરવાનું દિવસોદિવસ અઘરું બનતું જાય છે, એમ લાગે છે?

વિ.ક. : હા, સૌથી મોટો પ્રશ્ન જોડણી અને વ્યાકરણનો છે. લેખકના વિચારો સાથે મારે ઝાઝો મતભેદ નથી. એમને જે વિચારો યોગ્ય લાગે તે મૂકી શકે. એમાં ધર્મના પાસાં વિશેનાં લખાણ શક્ય હોય ત્યાં સુધી ટાળું. રાજકારણમાં એક્સ્ટ્રીમ બાબતોને પણ ટાળું છું. મને સતાવે છે વિચારોની કચાશ અને ઉતાવળ. લેખક કે લેખિકા ફરી ફરી પોતીકું લખાણ વાંચી જતાં હોય અને પોતે જ મઠારી જતાં હોય તો ઘણું સુગમ પડે. પણ ઉતાવળે લેખક થવાની લાલસા હોય એવું લાગે.

આ.ભ. : ચાળીસ ચાળીસ વર્ષની યાત્રામાં સંઘર્ષો તો આવ્યા જ હશે. આર્થિક સંઘર્ષો પણ આવ્યા હશે. વિદેશોમાં આવી સંસ્થાઓ ચલાવવી તે સહેલું તો નથી જ.

વિ.ક. : એમાં ઉમાશંકર મને વધુ કામના લાગ્યા છે. કોઈકે એમને કહ્યું, ગુજરાતે મારું બહુમાન કર્યું નથી, મારું બહુ સાંભળ્યું નથી. ઉમાશંકરે એમની લાક્ષણિકતાથી કહ્યું, ગુજરાત તમને ક્યાં કહેવા આવ્યું’તું કે આ કરજો? જાતે કરવા આવ્યા. એટલે સંઘર્ષ તો આવે, તેને સફળ આંદોલન અને સંતોષમાં ફેરવવાનો પ્રયાસ કરીએ.

આ.ભ. : લેખન ક્ષેત્રે પણ તમે ઠીક ઠીક સક્રિય રહ્યા છો. ડાયાસ્પોરા નિબંધોનું પુસ્તક પ્રસિદ્ધ થયું. મને યાદ છે, નિરંજન ભગતે ડાયાસ્પોરાને વિસ્થાપિતોનું સાહિત્ય કહ્યું છે. ડાયસ્પોરા લેખન વિષે તમે ઘણું કામ કર્યું છે, એ વિશેનું તમારું વિભાવન જાણવું છે.

વિ.ક. : તમે ઓસ્ટ્રેલિયા, હું વિલાયતમાં બેઠો છું. હું વડોદરા, વડનગર કે વલસાડમાં બેસીને લખું એમાં ઘણો ભેદ છે. જે વિસ્તારમાં રહેતા હોઈએ એના અનુભવો, એનું લોક જીવન, એના તાણાવાણા, એ બધું તમારા સાહિત્યમાં આવે તો ઘણું મળે. પણ મોટા ભાગનું ડાયસ્પોરિક સાહિત્ય તરીકે જે ઓળખાવાઈ રહ્યું છે એ છે ડાયસ્પોરિક સાહિત્ય છે જ નહીં. એને ખોટા પરિમાણમાં મૂકી દેવાયું છે. ઉમા પરમેશ્વરન્‌નું સાહિત્ય રંજના હરીશના લેખોમાં જોયું. અહમદ ગુલની આત્મકથા જેવા અનુભવોની કથાવાળા લખાણો ક્યાંથી મળે? નાનજી કાળિદાસની આત્મકથા કે પ્રભુદાસ ગાંધીનું ‘જીવનનું પરોઢ’ જોઈએ તો એ ડાયસ્પોરાનાં ઉત્તમ પુસ્તકો. આપણે દીપક બારડોલીકરે લખેલાં પુસ્તકોની તો વાત કરતા જ નથી. ગુજરાતમાં  ડાયસ્પોરા સાહિત્ય વિષે રેઢિયાળ કામ થઈ રહ્યું છે. એક યુનિવર્સિટીના વાઇસ ચાન્સેલરે કહ્યું તે અહીં ટાંકુ, ‘કેટલાક લોકોને ડાયસ્પોરા કે ડાયપર વચ્ચેનો ભેદ પકડાતો નથી.’ શું કરીએ?

આ.ભ. : થોડી વાતો દેશાંતર વિષે કરવી છે. ઘણા ગુજરાતીઓ જાતને કે ઘરના વૃદ્ધ વડીલોને કહેતા, “થોડું કમાઈને દેશમાં આવી જઈશ.” આજે હવે પરિસ્થિતિ બદલાઈ છે. દેશાન્તરની ભૂમિકા અને સંજોગો બદલાયા છે. તમે કરેલ દેશાંતર કરતાં આજે જુદી ભૂમિકાએ દેશાન્તર થાય છે. આ વિષે તમારા શું અવલોકનો છે?

વિ.ક. : ચંદ્રકાન્ત બક્ષી કહેતા, ગુજરાતી કવિતાની ઉત્તમ કવિતા કઈ? ‘પોપટ ભૂખ્યો નથી, પોપટ તરસ્યો નથી, પોપટ આંબાની ડાળ, પોપટ સરોવરની પાળ, પોપટ લીલા લહેર કરે.’ એ ડાયસ્પોરાની કવિતા છે. એ દેશાન્તરમાં પ્રામાણિકતા હતી, ઠરીઠામ થવાની વૃત્તિ હતી. જ્યારે આજે જુદી પરિસ્થિતિ છે. આફ્રિકામાં જૂના દેશાંતરિતો અને નવા દેશાંતરિતો વચ્ચે વૈમનસ્ય છે. જૂના ઠરીઠામ થયેલ લોકો નવાને રોકેટ માને છે કારણ કે ક્યાં ય ઠરીઠામ થતા નથી. એક જગ્યાએ બેઠા, કે ઊંચકાયા અને કે ફેંકાયા બીજે ઠેકાણે. એમની વૃત્તિ સમજાતી નથી. 150-200 વર્ષ અંગ્રેજોએ રાજ કર્યું તેનું વેર વાળવાની વૃત્તિ લઈને કેટલાક આવે છે. આમાં શું ભલીવાર થશે? તમે, અમે અને અમારા બાપ-દાદાઓએ જે દુનિયાનું સર્જન કર્યું એવું સર્જન કેમ જોવા નથી મળતું? અત્યારના દેશાંતરિતોમાં ઉતાવળ, સ્વાર્થ અને હું પદ પ્રાધાન્યપણે જોવા મળે છે.

આ.ભ. : આઇડેન્ટિટી – અસ્મિતાનો પણ પ્રશ્ન વચ્ચે આવે છે, એવું લાગે છે?

વિ.ક. : આઇડેન્ટિટીનો સવાલ બહુ મોટો છે. આપણી કઈ આઇડેન્ટિટી? અમેરિકા ગયેલા મિત્રોને ત્યાંના બધા લાભ લેવા છે, પણ ઓબામા કે ટ્રમ્પની નહીં મોદીની ચિંતા કરે છે. એવું જ અહીં અને આફ્રિકામાં પણ છે. મૂળ સવાલ એ છે કે આપણે જે દેશમાં ગયા તેમાં ઓતપ્રોત થયા? તેના સમાજજીવન, રાજકારણમાં કેમ ઠરીઠામ થઇ શકતા નથી? માત્ર કમાવા માટે જ આવ્યા છીએ? પછી બાકીની લોયલ્ટીનું શું? પોતાના ધર્મનાં વળગણો પકડીને ચાલે એ સમજી શકાય પણ એ ખાબોચિયામાં જ શું આપણે રહેવું? એક જમાનામાં મને એવું લાગતું કે યુવાન પેઢી આમાંથી ઝડપથી બહાર નીકળશે અને મુખ્ય પ્રવાહ સાથે જોડાતી જશે, પણ દિવસે દિવસે મને લાગે છે કે હું ખોટો પડું છું. યુવા પેઢી વધુને વધુ સંકીર્ણ વિચારો તરફ જઈ રહી છે.

આ.ભ. : વિપુલભાઈ, તમને દેશ પાછા જવાનો વિચાર ન આવ્યો? નિવૃત્તિમાં ઘણા લોકો કહેતા હોય છે કે નિવૃત્ત થઈને દેશમાં વસીશું. મારા મનમાં નિવૃત્ત થયેલ વિપુલ કલ્યાણીનું ચિત્ર એવું છે કે એ ખભે થેલો ભેરવીને દેશ સેવા કરે. એ તમારા વ્યક્તિત્વ સાથે બંધ બેસતું આવે એવું ચિત્ર છે.

વિ.ક. : મારે માટે તો યુનાઇટેડ કિંગડમ એ મારો દેશ. એ મારુ રાષ્ટ્ર. હું એનો નાગરિક. મારી પહેલી અને છેલ્લી લોયલ્ટી આ દેશ માટે છે. ભારત માટે બહુ ઊંચો આદર છે, ગૌરવ છે, પણ એ મારી વારસાની ભૂમિ છે. એને કારણે મને અવારનવાર ભારત જવાનું મન થાય, પણ ઠરીઠામ તો હું વિલાયતમાં જ થાઉં.

આ.ભ. : દેશાંતર પછી લાંબો વિદેશ નિવાસ, પરિવાર ઊભો કરવો, સંતાનોનો બે સંસ્કૃિત વચ્ચે ઉછેર અને પછી વિદેશે વાનપ્રસ્થ. આ આખો જીવનક્રમ બહારથી જુએ તો એને ખાધું, પીધું અને રાજ કીધું જેવો સરસ લાગે. પણ એની સાથે અનેક દ્વિધાઓ, દ્વન્દ્વો, સંઘર્ષો – આંતરિક અને બાહ્ય – બંને સંકળાયેલાં હોય છે. આ મુદ્દે તમે શું કહેશો?

વિ.ક. : ઘરની બહાર નીકળીએ અને ઘરમાં હોઈએ એ બંને વચ્ચે ભેદ તો ખરો ને? ઘરમાં પોતાનાં વાતાવરણમાં રહીએ છીએ. બહાર નીકળીએ એટલે આપણી ચામડી બોલે, આપણી ચાલ અને ઉચ્ચારો બોલે, આપણી ખાણી પીણી, સંગીત અને સંસ્કૃિત બોલે છે. એ મુખ્ય પ્રવાહના લોકો સાથે કાં સંઘર્ષમાં આવે, કાં નવો માહોલ ઊભો કરે અને કાં ભાઈચારો ઊભો કરે. આ વચ્ચે પસંદગી આપણે કરવાની છે. તમે જાણો છો તેમ લંડનમાં લગભગ 350 ઉપરાંત ભાષાઓ બોલાય છે, 191 જેટલી રાષ્ટ્રીયતા ધરાવતા લોકો વસે છે. આમ જોવા જઈએ તો જિંદગીની આનાથી મોટી યુનિવર્સિટી ક્યાં ય નથી. છતાં આપણે રહીએ છીએ પોતાના ગૂંચળામાં. આપણે પોતાનું વાતાવરણ લઈને ફરતા હોઈએ એની વચ્ચે આપણો વિકાસ કેવો થાય છે એના પર ઘણો આધાર.

આ.બ. : આપણે ચાર આશ્રમો કહ્યા છે – બ્રહ્મચર્યાશ્રમ, ગૃહસ્થાશ્રમ, વાનપ્રસ્થાશ્રમ અને સન્યસ્તાશ્રમ. આ પૈકી કયો તબક્કો તમને પોતાને શ્રેષ્ઠ લાગે? લોકો કહેતા હોય છે કે હજુ તો તમે બહુ યન્ગ લાગો છો કે તમારી ઉંમર દેખાતી નથી. એમાં ગર્ભિત કે સૂચિતાર્થ એવો છે કે યુવાની જીવનનો શ્રેષ્ઠ કાળ છે અથવા યૌવન એ આદર્શ સ્થિતિ છે. આ વિષે તમારા વિચારો જાણવા છે.

વિ.ક. : મને વાનપ્રસ્થ વધારે સારું લાગે છે. થોડા પાકટ થયા હોઈએ, થોડું સમજી વિચારીને કામ કરતા થયા હોઈએ. પોતાના જીવનમાંથી જીવતા જીવતા બીજાને કોઈકને આદર્શ લેવો હોય તો ફાવે એ પ્રકારનું જીવન ઊભું કરવાની તક આ આશ્રમમાં મળે છે.

આ.ભ. : ક્યારેક કોઈ ‘કાકા’ કહે તો લાગી આવે એવું ખરું?

વિ.ક. : ચોક્કસ. પણ એ તો આપણે પણ કોઈક વખત કોઈને કાકા કે દાદા કહ્યું જ હશે ને?

આ.ભ. : આટલાં બધાં વર્ષોથી આટલા કાર્યરત રહ્યા છો. આગળ ઉપર શું કરવું છે?

વિ.ક. : વધારે વાંચન, લેખન અને વધુ મિત્રો સાથે ગોષ્ઠિ. કદાચ હું માણસ ભૂખ્યો છું. સારા મિત્રોને મળવું ખૂબ જ ગમે છે. એમાં ય વયસ્ક લોકો સાથે, કે જે એક અથવા બીજી રીતે કાં તો એકલા પડ્યા છે, કાં તો પોતાના એક ધારા જીવનથી થાક્યા છે, એવા લોકો સાથે વધુ ને વધુ ઘનિષ્ઠતા કેળવાતી જાય એવું મનમાં ખરું.

આ.ભ. : આટલી લાંબી જીવનયાત્રા ત્રણ ખંડોમાં વિસ્તરેલી. ઘણા બધા અનુભવો. આટલું બધું કામ. જીવને આ બધાંમાંથી શું શીખવ્યું?

વિ.ક. : વધુ ને વધુ ‘માણસ’ થઈ શકતા હોઈએ તો સારું. છેવટ એ લેબલ અને આઇડેન્ટિટીનો સવાલ છે. We are all confused. આપણી કઈ આઇડેન્ટિટી છે, એ પકડાતી જ નથી. પણ માણસ તરીકેની આઇડેન્ટિટી પારખી શકીએ, પાળી શકીએ તો સારું.

આ.ભ. : આજે નવા દેશાંતર કરનારા યુવાનોને અનુભવસિદ્ધ કઇં સૂચનો કરશો?

વિ.ક. : છેવટે માણસ પોતે પોતાની આસપાસના સંયોગો અને તકો જોઈને સૂચનો મેળવી લેતો હોય છે. જે હોય તે, આપણે ગણેશ પાસેથી ઘણું શીખવાનું છે. ચૂંચી આંખ કરી જેટલું નિરીક્ષણ કરી શકાય તેટલું કરવું, મોટા કાનથી ખૂબ સાંભળવું, બધી વાત પેટમાં રાખવી, બકબક ન કરવી અને ખૂબ મહેનત કરવી. કાર્તિકેય સામે જીતવાની રીત ગણેશે આપી, તો એનાથી મોટો ગુરુ આપણો કોણ? હું ગણેશને આદર્શના રૂપમાં જોઉં છું, ધર્મના રૂપમાં જોતો નથી. સંસ્કૃિતના આધાર સતંભ તરીકે જોઉં છું. એનાથી ઉત્તમ શિક્ષક કયો હોઈ શકે?

આ.ભ. : વિપુલભાઈ, તમારી કર્મશીલતાને વંદન કરું છું. નિરામય દીર્ઘાયુષ્ય માટે શુભકામના કરું છું. ગિરા ગુર્જરી માટે જે રીતે કાર્યરત છો તેને માટે તમને સલામ કરું છું.

આમ વિદેશે વસતા ગુજરાતી સમાજ માટેના અતિ મૂલ્યવાન એવા કાર્ય માટે વિપુલભાઈ કલ્યાણી અને આરાધનાબહેન ભટ્ટે પરસ્પરને અભનંદન આપીને આ વાર્તાલાપનું સમાપન થયું.

સૌજન્ય : શબ્દાંકન સહાય – આશા બૂચ

આ સમૂળો સંવાદ આ લિન્ક પરે ક્લિક કરીને સાંભળી શકાય છે :

– Dr Rohit Barot

The Gujarati Sahitya Academy has organised national literary conferences from 1979. These conferences have become an important forum for discussion of linguistic, literary and social issues which affect Gujarati speakers living in European countries. The focus of these meetings is no longer confined to Britain. Now the Academy invites Gujaratis from from India and Pakistan, South Africa, United States and Canada to attend its main literary meetings. In developing this international focus, the Academy has faced tension between desire for the widest possible international representation of Gujaratis on the one hand and the national interest of the Gujarati writers and poets who live in Britain.

The purpose of this description is to provide a detailed account of 1991 conference of Gujarati Sahitya Academy and to outline some of the main factors which appear to influence development of literature and language among Gujaratis resident in European countries. This conference was held to mark the passage of four hundred years since the birth of the Gujarati poet Akho (whose Sanskritic name Akshaya (meaning indestructible) may have been rendered into Akho. This desanskritisation of his name is, perhaps, most appropriate for him for the kind of more folk and earthy poetry that he wrote.

Whenever the conference organisers single out a venue for the meeting, they invariably choose a location where many Gujarati people live. From the point of view of conference participants, this is most desirable as the conference has a distinctive Gujarati atmosphere. Tea, coffee and lunch between the sessions turn into social gatherings for the participants who enjoy the construction of a gentle, hospitable and relaxed atmosphere of a Gujarati community. A remarkable feature of 1991 conference was that it was orgniased in Sparkbrook in Birmingham which, as a classical inner city area, was a subject of John Rex and Robert Moore’s study Race, Community and Conflict : A Study of Sparkbrook. Oxford University Press published it for the Institute of Race Relations in 1967. Rex and Moore describe the area in the second chapter of the book titled The Three Sparkbrooks. There is a map of Sparkbrook at the beginning of the chapter which shows Henley Street hemmed in on one side by large factories. At the junction of Henley Street and South Road, Gujarati Arya Kshatriya Mahasabha – a UK based caste association of Gujarati Mochis has constructed a large hall to hold their prayers and social gatherings.It is called Shree Bhikubhai Parmar Hall built in the memory of a Mochi who must have pioneered the settlement and organisation of his community in Sparkbrook. In traditional Gujarat, Mochis are leatherworkers who specialise in making shoes. In the traditional division of labour, the belief in in the efficacy of purity and pollution defines themn as being low, unclean and beyond the boundary of purity. Although the occupational name of the group survives along with residues of the ideology. Little else does as Mochi men and women in UK are involved in a diverse range of occupations. It is relatively rare for other Gujaratis to identify them with any explicit and open reference to pollution. It was they who provided their hall as well as a cadre of volunteers to make this conference possible and there was no question of pollution being relevant among more modern and progressive Gujaratis. Mochis seem to have organised themselves tighlty throughout the United Kingdom. One of their leaders Chotubhai Chauhan presented me a copy of their beautifully produced glossy copy of 1990 directory. They call themselves Gujarati Arya Kshatriya Mahasabha – UK. Their position in Britain, progress they have made and their relationship with different groups has to be a subject matter for a separate study.

We reached Shree Bhikubhai Ramji Parmar Hall at about 9-0 in the morning. As soon as we entered the hall, it was obvious that most of the key conference participants were already there and the the first session had already started. A short man in the traditional Indian costume welcomed us warmly. There was a registration desk where we were given our badges and asked to wear them. Volunteers conveyed a feeling of self-confidence, warmth and efficiency. In order to provide an accurate account of the conference proceedings, it is best to concentrate on what happened on each day. First of all there is a detailed ethnographic account of the conference. Some of the major themes which emerged during the conference are identified. Finally, an attempt is made to explain these themes in terms of self-consciousness of the participants as well as in terms of concepts of migration, settlement and social change.

* * *

SATURDAY 4TH MAY 1991

At the entrance of the hall, besides registration desk, a bookstall had been set up to sell a variety of Gujarati titles. On one side, a small art exhibition had been mounted showing various drawings by children associated with the Academy. On the stage where a panel was already conducting the morning proceedings, Ram Bhakta who specialises in decorating Indian temples in Britain, had put up colourful panels on the stage as well as at various points in the hall. The decoration was not without religious flavour. Given the strong religious disposition of the Birmingham Hindu community, perhaps it was not unusual that a shrine was installed on the stage on everyday of the conference. These shrines were different and it could be that the reception committee wanted to convey an impression of religious diversity within the local Hindu population. It was, however, remarkable that religion featured as a theme throughout the conference. At times, the theme seemed very much ill at ease in with language and literature.

The conference proceeding had started with a talk by a Birmingham-based Education officer of North Indian Muslim background. He reviewed the progress of language teaching and said that the quality of teaching for Urdu and Punjabi had improved. Gujarati teaching, however, had declined and that it was a matter of concern. He did not explain clearly the causes of this decline.

Acharya Yashwant Shukla, a noted literary figure from India saw language development as nourishing the roots of Gujarati culture and literature. The Sanskrit contention sarva bhasha sarasvati implies importance of all languages and that unity of world lies in common languages of communication as well as in rich lingusitic diversity. Shukla’s appeal was for the kind of universality in which linguistic and cultural heritage of particular people had an important part to play.

Pranlal Sheth set the question of Gujarati language and literature in the wider context of Tory educational reform and change and bleak prospect for minority languages in the national curriculum. He also reminded Gujaratis to concern themsleves with what was going to be their position in the post cold war Europe of 1990s. He recommended that a committee should be set up to investigate the state of Gujarati and make practical suggestions about how best to improve the prospect for the language and literature. He also felt that it was best not to combine religion and language and emphasised that there was a place for all religions in Gujarati. He concluded by quoting the Gujarati poet Umashanker Joshi’s dictum that Gujarat has no boundaries and it is everywhere where Gujaratis are.

The theme of the first morning session concerned the relevance of Akha’s values for Gujarati devotional worship in the West. All the speakers were academics. Dr. Purshottam Mistri, a linguist from California State University in Fresno chaired the session. The author introduced Akho in the historical context of colonisation and migration and argued that Akho’s tejabi or acidic strictures against caste differences and hypocrisy are as relevant today as they were in 17th century Gujarat. In his eloquent presentation, Dr. Jagdish Dave developed this theme further to offer a critique of religious belief underpinned by dubious theories of incarnation coupled with egoism and self-golrification. Dr Dave argued that Akho’s own spiritual values were more concerned with inner self-development. No doubt Akho would have criticised some of the contemporary sectarian ideas and practices and especially those who style themselves as godmen.

According to the procedures followed by Gujarati Sahitya Academy, each session is followed by questions and individual comments from the audience. Besides the main talks, this is one of the most important sections of the conference when individual men and women from the floor have an opportunity to raise questions for the speakers and to make comments on the theme of the session. Jaher sabha or public debate as it is termed is lively and stimulating. It allows speakers to raise literary and linguistic issues as well as social issues of more general kind. The questions concerned the nature of Gujarati language as it was spoken in the “middle” period and its contemporary rendition, Akho’s reaction to Gujarati classes run in UK community schools, whether or not Akho was a man of devotion or knowledge, the reforming zeal inherant in his religious message including a proposal from a South African Gujarati for a written script without traditional diacritical marks.In concluding this session, Dr Purshottam Mistri focussed on the nature of linguistic change in Gujarati from “middle period” and argued that the language use had not changed all that much in last four hundred years. For the European and North American context of Gujarati, he quoted an example from a Canadian city where the local Muslim community has built two mosques instead of one. After saying that there is only one mosque in the village of their origin, they proudly assert that they have two mosques in their Canadian settlement. The argument he put forward was that the migrants may decide to express their culture much more assertively to sustain thier religious and cultural identity. To put it in a vernacular medium, savai Gujarati is a Gujarati plus a quarter to emphasise the importance attached to sustaning Gujrati identity.

THE AFTERNOON SESSION

Current Gujarati literature and its future from Karachi to Washington was the theme of the afternoon sessions. Priti Sengupta, a woman speaker from New York gave a brief account of Gujarati literature in North America. Although there are orgnisations like Gujarati Sahitya Vartul and Gujarati Sahitya Academy of North America, She gave a systematic account of some of the recent literary creations but emphasised that social and cultural activities played a more significant part than any deeply felt concern for literature. She was explicitly critical of US Gujarati preoccupation with making money and antithetical relationship between wealth creation and Gujarati literature. She was pessimistic about the future of Gujarati language and literature in the United States and expressed strong disapproval for a hybrid language which may evolve out of the current situation. A Gujarati writer and a poet Dipak Bardolikar talked about the state of Gujarati language and literature in Pakistan where there is a significant Gujarati and Kuttchi speaking Gujarati Muslim population. Although Gujrati writers and poets have remained active since 1947 when Pakistan came into existence as a state, they have found it increasingly difficult to publish in Gujarati. They have mainly used newspapers and weeklies to serialise their stories. Indian publishers have shown no interest in Gujarati writers from Pakistan. Their cold reaction may have something to do with the traditional division between Hindus and Muslims. The dominance of Urdu has also affected Gujarati. Diapk Bardolikar’s own presentation demonstrated this clearly as his Gujarati exposition contained many Urdu and Arabic words. He was, like Priti Sengupta, concerned about the future of Gujarati language in Pakistan. The Third speaker was Vinay Kavi from Leicester. He was sharply critical of both the quality and meagre output of Gujarati literature in Britain. He argued that there was a lot of hot air about literature without much susbstance and what was produced was lacking in creative and critical qualities. In the jaher sabha or the public debate that followed, a number of speakers responded to Priti Sengupta’s pessimistic outline of future of Gujarati in the United States. Although Sengupta was concerned with the situation in North America, it was assumed that the criticism was meant to apply to the situation in Britain. The British Gujaratis responded to this alleged criticsim. They asked Sengupta not to be so pessimistic. As Popatlal Jariwala pointed out, Gujaratis had come a long way since the early sixties and had established a proper basis for sustaining Gujarati language and literature in Britain. While Pranlal Lakhani from South Africa was pessimistic about the state of Gujarati literature in South Africa, for East and Central Africa, Dahyabhai Patel, a well-known poet said that a small number of Gujaratis in Kenya and Uganda were always involved in producing literary works. He referred to his own work and that of T. P. Suchak and Bhojani. He also pointed out how dominant was the English language even in the state of Gujarat. In his own village Sunav school boys were being discouraged to speak in Gujarati as it might spoil English they were learning. He also gave an example of a Gujarati play in Ahmedabad which was introduced in English and deplored lack of interest in supporting and honouring the tradition of Gujarati writing. Vasantbhai Chauhan, a leading member of the local Mochi community pointed out that Gujarati was going to live and that the attendance of 400 pupils at Sparkhill school was a good demonstration of the way Gujarati was going to live.

Just as this discussion was about to end, Professor Meghnad Desai who teaches at the London School of Economics arrived in the hall. As the title of lorship had been conferred on him days before the conference, he was warmly welcomed by the conference participants. With a profusion of greying curly hair, he looked charismatic. He walked upto the stage where Vipoolbhai Kalyani introduced him to the audience. He was garlanded several times by individuals representing different organisations as in the traditional Indian situation. He responded by saying that he would be always prepared to listen to what Gujaratis had to say and help them whenever he could.

The early evening session was entirely devoted to recital of poems. Acharya Shree Yashwant Shukla commenced the session by inaugurating Gajanand Bhatt’s collection of poems titled Layvilaya. An aged person who live in an old people’s home in Leicester, in my opinion, Gajananda Bhatt is a poet of extraordinary sensitivity to life and suffering. He led the session of by reciting the first poem from his collection. Panna Nayak, a woman poet who lives in the US led the remaining session. In all, 17 poets recited their poems to a responsive audience. Many poems reflected continuity with the tradition of writing in India. However, there were several poets who rendered their British expereinces in their poems. Dr. Jagdish Dave’s poems which juxtaposed London and Gujarat was most acute and evocative in showing how do creative and sensitive poets reconcile different values, world views and discourses into a unitary framework. His was a vision of synthesis not hybridity and schizophrenia which is typical of some of the modern writers. In multitutes of different experiences, the poet discoveres and rediscovers the quintessence of his Gujarati self which is more than its lingusitic component. Surati’s poem titled Bus gave a touching and humorous portrait of problems of catching buses in Birmingham.

Birmingham Gujarati community extended its traditional hospitality to the conference delegates. The local families provided accommodation to all the outside delegates and the local Hindu temple in the inner city was the venue for evening meals and entertainment to follow. For the first evening, the Academy had specially invited Vitthaldas Bapodra from Bhavnagar in Gujarat to sing haveli sangeet. The tradition of haveli sangeet is a part and parcel of Vaishnavite form of devotional worship.It has evolved over a period of 500 years since the beginning of Pushtimarg sect in Gujarat. For Vitthaldas Bapodra, this form of devotional singing is a part of his traditional heritage handed down from one generation to other. Accompanied by a percussionist and a harmonium player, he sang a variety of songs for nearly three hours. He also explained to his audience the intricacies of various melodic and rhythmic forms and the kind of devotional content which went with it.

* * *

SUNDAY 5TH MAY 1990

When we reached Shree Bhikubhai Ramji Parmar hall in the morning, the next session was about to start. This morning a Swaminarayan shrine of Shree Pramukh Swami associated with Shree Akshar Purshottam Sanstha. A small group of Swaminarayan boys from Birmingham sang the prayers before the beginning of the session

The morning session was concerned with the theme direction Gujarati education should follow in Britain. Gulzar Kanji, the woman chairperson is a distinguished educationist with a wide range of experience of educational institutions. Currently she is an inspector for H.M. Education Inspectorate. A woman speaker Sarayubahen Patel has been associated with development of Gujarati classes in West Bromwich since 1985. The second speaker Ramanbhai Nayak is a local councillor in Greenwich and a regular contributor to the astrology page in the Gujarati paper Garvi Gujarat.

Saryubahen Patel survyed biligual teaching in the context of Education Acts from 1944 to 1988. She raised the question of   shortage of trained teachers, proper teaching material and insufficient opportunities for children to use Gujarati as a medium of communication. She suggested various ways in which transmission of Gujarati to future generations can be improved. In talking about training centres, exhibitions, research, Gujarati writing competition, publications, special visits involving Gujarati language themes, she presented a project for which the Academy has limited and insufficeint resources. It would have been better to restirct her suggestions to something practical and feasible that can be undertaken locally or nationally by the Gujarati Sahitya Academy.

Ramanbhai Nayak gave one of the most entertaining talks. He was critical of the main political parties for their lack of interest in the languages and cultures of the minorities and highlighted monolingualism as a distinctive British ideology. In talking about Britain as one language society, he cited the example of Welsh language and the restrictions Welsh speakers have been subjected to for a long time. He argued that similar attitudes were equally expressed against speakers of South Asian languages. He also referred to misallocation of Section 11 funds which did not benefit minorities in every instance. In using a story of a lion who employed an eagle to teach his son, Nayak pointed how how did the eagle want to teach a lion prince how to build nests for lions on trees! The example was intended to criticise teachers and teaching methods inappropriate and harmful to teaching of Gujarati. He also talked about the kind of reception which Gujaratis of today may receive from their descendants after they return to visit them from heaven. The ancestors would find their distant offsprings in a pub where they would make a toast to their stupid ancestors for making money and doing little else. The plea to money minded Gujaratis was that they ought to do something seriously about sustaining their language and culture.

Members of the audience responded with some vigour to this topical theme. Bhadra Kapadia referred to the disadvantage bilingual children can face when they do their 7+ tests in primary schools. She added that she had acted as an interpreter for one particular child and was able to ensure that a higher and better performance was recorded for the child. Popatlal Jariwala made an important distinction between mother tongue (the way Gujarati is spoken in Gujarat), the language of translation (the emphasis in the GCSE Gujarati examination) and the language of heritage which is what most British Gujaratis, he argued, are concerned with. Gujarati as a language of heritage does not have the same status as mother tongue. For many if not majority of Gujarati children are likely to be more fluent in English than Gujarati and that most people would like to see Gujarati taught to preserve the language and heritage, a function which is more unique than conventiionally normal teaching of Gujarati. Yesuben Amlani whom we have known from Bristol suggested that there should be a separate school for Gujarati Childlren for them to learn everyting (?). She runs a Saturday morning school for Asian children to teach them their respective monther tongues and something about their particular culture of the subcontinent. Being inovlved in this form of education, she has a special interest in sustaining it as a proper alternative for childlren of South Asian background. Complaints were voiced about those who were incapable of teaching Gujarati properly. Bardolikar pointed out that teaching of Islamic faith in mosques did not necessarily bring about improvement of language, implying that it was erroneous to associate religion and language in mosques as it had been contended by one of the speakers.

An 11 year old girl came to the stage with a prepared speech in which she criticised the present genertion of Gujaratis for doing very little for young people like herself. She spoke excellent Gujarati and demonstrated that the language is alive and well-taught. Her talk made a stong impression on the audience. Rameshbhai Patel insisted that every Gujarati should write letters in Gujarati and that none of the Gujarati visitors from India should communicate in English so that interpreting jobs can be created for Gujaratis in Britain. In view of instrumental and mercantile attitude of Gujaratis, Gaurang Dave said that it ought to be brought to businessmen’s awareness that sustaining Gujarati is good for business. There was a call for for a special conference for younger people and to raise the level of Gujarati teaching at a comparable standard with English. Gulzar Kanji finally concluded this session by urging the delegates not to despair and to make every effort to transmit knowledge of Gujarati to their children. She argued that there was a case for using a variety of audio-visual sources and children’s literature to improve Gujarati teaching and learning. The problem is there, she said, but the solution to this problem lies in our hands. A number of women who were sitting next to us began talking to me. One of them, Nirmala Sodha from Nottingham showed me a copy of her book on multicultural games which she had persuaded her local council to publish. She said that she and other Asian women had to contend with racist attitudes and much hostility. They had to struggle on in order to do the kind of educational work they believed was most appropriate for Gujarati children. The little girl who had criticised the pioneering generation for making insufficient provision for Gujarati language teaching received a cash prize from a committee member of the Academy. She was also garlanded for the excellence of her effort.

The afternoon session consisted of an extempore play in which leaders of the Academy were being prosecuted for stirring up interest in Gujarati language and disturbing peace. With a judge, prosecuting and defending counsels, defendants and witnesses, the participants including the main organisers of the Academy were able to convey with much effectiveness the importance of Gujarati language and literature. They were also able to convey that literary and linguistic activities of the Academy were absolutely vital for a proper evolution of Gujarati language and culture in Britain. From the point of view of use of language, it was not surprising that several participants spoke the kind of Gujarati language which must be nearly natural to them – which was to use mixture of Gujarati and English and break into English sentences. This caused much mirth and laughter as they were constantly being reminded to use Gujarati words only. This theme ran through the play and highlighted the hegemony of English language and its penetrating influence on the languages of minorities in Britain. At the same time there were constant references to Gujarati schools in Birmingham. There were a number of references to Indian Education Society which has been going on for 28 years. It runs three schools and has between 800 to 900 Gujarati pupils. Many of them now appear for Gujarati Literary Society language examination and acquire proficiency in what Popatlal Jariwala has classed as the language of heritage. This late evening and Saturday schools are successful and the Indian Education Society has a waiting list of 500 boys and girls.

During the later part of the afternoon, Shree Bhikubhai Ramji Parmar Hall was fully packed. It is possible that there were up to about 500 men, women and children present in the hall. The afternoon was almost entirely taken up by entertainment programme. There were between 12 to 14 items presented by children coming from different community groups including sectarian organisations. Two young boys from the Swaminarayan Hindu Mission (Shree Akshar Purshottam Sanstha) presented a play which entirely concentrated on how important was it for children to learn Gujarati. Lack of knowledge of Gujarati put a little boy in a very difficult situation when he had to summon a doctor to attend to his father down with vomiting and diarrhoea. He did not not Gujarati words for this condition nor did he know the word diarrhoea in English. He phoned the doctor and ended up saying, “Doctor! my father is vomiting from two sides”. This caused much laughter and drove the point home about the kind of priority Gujarati language ought to take. The children also sharply referred to the relationship between the knowledge of English and skin colour. One of them said no amount of English is going to change the colour of your skin. It is always going to be kathai, brown. The implication was that the Gujarati minority status was much more determined by colour than by English language proficiency. Infants from Spark hill Gujarati Shala sang a children’s song nani mari ankh which was very sweet indeed.

The Academy then conferred a special honour on Dhanjibhai Atwala who had founded Indian Eduction Society in 1964 to teach Gujarati. Academy’s main guest from India, Mr. Yashwant Shukla presented him with a shawl and a coconut to mark the auspiciousness of the occasion. It was touching to see Yashwant Shukla helping Dhanjibhai Atwala to wrap the shawl around his shoulder. What was most significant was that the honour was conferred in a traditional Gujarati fashion. Atwala recalled his arrival in Britain in very cold winter of 1956 when one earned about œ 4.00 a week. He described his feeling of distress when he was invited to what his Indian associates called a temple. It was their local pub. In early days of immigration, it was not unusual for men to resort to drink and women to make life bearable. However, Atwala resolved to constrct a context for Hindu religion and morality in what he called a soceity cursed with many evils. Now he is very proud that his religious movement has seen the contruction of Leicester Hindu temple in the 80s with four properties belonging to the temple trust.

Vipool Kalyani also introduced Mirabahen Dwiwedi (a very obvious Brahmin name) who has been broadcasting in Gujarati on BBC Radio Leicester on a regular basis. She felt that it was vital for Gujaratis to sustain their music, especially children’s songs in order so that they developed their Gujarati identity. She also presented some Hindu philosphical books by Tadrupanand Swami to the Academy. As she explained it, before he went through renunciation, Tadrupanand Swami was her brother.

Acharya Shree Yashwant Shukla concluded this meeting by dwelling on the Gujarati word asmita in relation to the Gujarati identity. The word refers to being and becoming and has a distinctive connotation of consciousness which has an autonomous substance. He felt that Gujarati Sahitya Academy had made a major contribution in sustaining the Gujarati sense of being and becoming and thus giving a specific reference to the Gujarati identity. He said it was his wish to see good Gujarati literature produced in Britain which would enjoy high esteem amongst people of Gujarat. He specially thanked Mirabahen Dwiwedi for her concern with Gujarati songs and asked people to look at Umashanker’s Joshi’s songs.

Finally, Vipoolbhai Kalyani made a further appeal for a fund. An amount held in the name of the Academy which would earn sufficient interest to enable the Academy to offer prizes and support to Gujarati writers and pupils.

For the evening entertainment, the Academy had invited a traditional story teller called manbhatt. He uses a large metal pot upon which he creates complex rhythmic patterns by using a number of metal rings on his fingers. At the same time he tells a traditional story. This tradition of telling religious stories in towns and cities must go back to several hundred years and may have come into existence before the beginning of 16th Cetnry. In Gujarat as well as in othr parts of India, traditional story telling has declined with the rise of cinema, radio and now television. Hence it is now relatively uncommon to come across these traditional story tellers in big cities. However, the traditiona is being revived and some effort is being made to train young man in the art of using a metal pot for telling stories.

Shree Dharmiklal Chunilala Pandya, the story teller, comes from the family of manbhatt who specialise in this traditional performance. He is also running a small centre in Baroda to train pupils in this art. Although he has passed his skills to his two sons, none of them can support themselves by story telling only (as they would have in more traditional times). One of his sons works in a Bank but has also sustained deep interest in the family tradition of reciting stories. Shree Dharmiklala Pandya had been specially invited by the Academy to give this recital. He began his extraordinary performance by saying that he was going to tell the story of Kunverbai to the audience. What he did was to breach the boundary between this story, his personal life and the reality as he came to see it in Britain. This superb blending of discourses and his energetic and tender style of singing gave the most unusual flavour to his performance. His finger beats on the metal pot with rhythmic sway of his body had a magical effect which it is difficult to describe. In my opinion. it was a most authentic traditional Gujarati performance I had seen in many years. It was tremendously enjoyable as it combined such a variety of qualities and feelings.

* * *

MONDAY 6 MAY 1991

The topic for the third day of the conference was Today and tomorrow of Gujarati self-consciousness in Britain.Ms Bhadra Patel who is an ethnic minority librarian for Wandsworth began by defining the word asmita. She explained it as active consciousness of self. Although she did not spell it out explicitly, the distinction between universal consciousness and more restricted consciousness based on particular social groups, was inherant in her analysis of Gujarati consciousness in Britain. According to her, this consciousness was increasingly restricted to consideration of caste and religion. In her personal observations, not only was Gujarati self-consciousness was restricted but it was also reduced in awareness of youg Gujarati men and women growing up in Britain. Apart from Gujarati Literary Society which brought together Gujarati speakers from diverse social, religious and cultural backgrounds, there were no pan-Gujarati organisations in Britain. Then she referred to Gujarati contribution to life in Britain since the election of Parsi Gujaratis to British Parliment at the beginning of this century. She also talked about leading part Gujaratis play in the British national life. Some of her comments contained the kind of ambiguity which is not uncommon in a migrant community. I think it stems from the intellectual problem of reconciling universalism and particularism which most thinking people have to cope with. She emphasised British and Gujarati bicultural identity of Gujaratis growing up in Britain in which the question of colour and discrimination associated with it would always have a part to play.

Pravin Luka, who is a race relations officer in Leicester offered a critical analysis of Gujarati consciousness in Britain. He talked about his personal experience of Gujarati workers in NALGO and their unwillingness to take part in campaigns against racism. He felt that perhaps Gujarati did not see fighting against racism in their economic self-interest but such was a myopic view. Having lived in East Africa, he compared the relationship between economic success and political power. He felt that the Gujaratis had been successful in businesses and professions but not in politics. Gujaratis had to get more involved in politics to secure their civil rights. But divisions within the Gujarati population are many and deep and there is some indifference towards the needs of the younger generation. He quoted the example of Kantibhai Patel who has converted to Jehovah’s Witness (sp?). He urged the Gujaratis to follow the example of Jews who have managed to secure for themselves both economic prosperity and political influence in Britain. Indian and Gujarati efforts to create wider organisations were not being successful. Confederation of Indian Organisations in UK and the National Congress of Gujarati Organisations had been ineffective in mobilising their respective constituencies.

As for the future of Gujarati consciousness in Britain, Pravin Luka presented a number of issues. Gujarati settlement in Britain had worsened the position of the elderly in the community. Many young couples are more and more unwilling to shoulder responsibility of their parents and grand parents. The number mixed race children involving Gujaratis was increasing and there was general unwillingness amongst the Hindus to adopt them or to adopt other Hindu children left in local authority care. There were issues relating to drugs and Aids to which Gujaratis needed to pay some attention. Following the tradition Akho had developed, he felt it was appropriate to let out these “acidic lashes” at the Gujaratis.

A lively debate jaher sabha followed this discussion. Councillor Kanta Patel spoke out passionately about her fight against racism and threats against her. The Asian elderly poet Gajananda Bhatt pointed out that Indian parents who often wanted to live in an old peopl’s home faced a special dilemma when they had to declare that they were homeless. They would feel ashamed at having to make a public statement about unwillingness of their sons to look after them. Such action would be incompatible with the traditional norms of Gujarati families. There was a comment about how Pakistanis now proudly wear their national costume as an expression of pride in thier national origins. Gujaratis and Indians should likewise wear their own constumes. He himself had a pair of trousers and an open neck short-sleeved shirt tailored in the Indian style. Gaurang Dave (whom I had met nearly 18 years ago in Bristol) emphasised the importance of action against mere talk. Several speakers noted the absence of British born Gujaratis in the conference. It was suggested that the Academy should organise a special literary and cultural event for the children. J P Patel from Swaminarayan Hindu mission proudly annouced that the Mission had a well-trained cadre of 19 female and 9 male teachers. According to Dr. Gnyandev Sheth, there was a need to bring principles and practice together with more emphasis on doing. Someone suggested that there was a greater need for intercommunal and inter faith dialogues and bridges which need to be built between communities.

In conclusion, Bhadra Patel pointed out that it should be recongnised that many elderly people preferred to live alone, implying that changes in the family were inevitable. Pravin Luka suggested that it was difficult to make any predictions about the state of future Gujarati consciousness in Britain without firm foundations of this awareness in present. In summing up, the chairperson Praful Amin made a useful distinction between language and culture and suggested that the history of Jewish people shows that they have been able to preserve their religion and culture in many different languages in different parts of the world. He also gave the example of Father Wallace, a Spanish priest who made Gujarat his home and wrote and published works in Gujarati langauge. He ended his summing by saying that Gujaratis had to be vishwamanavi universal men as well as members of thier particular communities of affiliarion.

By Sunday afternoon, the conference had reached a high pitch and people were beginning to disperse. I was unable to attend the final concluding session.

This ethnographic account may convey the impression that the Academy was able to mount a very successful and enjoyable conference on the poet Akho and some of the themes of his life relevant for the Gujaratis in Britain today. Although the conference was immensely successful, it was not entirely free from some expression of dissent and strong difference of opinion. The editorial in Gujarat Samachar of 3 May 1991 (Volume 19, Issue 51, p. 3) pointed out that there were a number of UK-based Gujarati writers and poets who were not taking part in the conference proceedings, which it suggested was a matter of concern. In the same issue the paper gave some space to dissenting voices. There was a letter from Yogesh Patel, who had been an important official of the Academy. He had resigned from the literary organisation just before the beginning of the conference. In an open letter in Gujarat Samachar (3 May 1991 p.5, Volume 19, Issue 51) in response to his absence at the conference, he referred to his resignation from the academy. According to his view, if the Academy was able to provide material support to literary figures from outside Gujarat, then there was a very good case for the Academy to support the local literary figures much more. Who would provide support for the publication of literary material which the writers like Balwantbhai Nayak and Jaymangal had prepared. What about the air-fare needed for his own travel to Gujarat to organise publication of his books. However, the argument was presented to convey as if the position of literary figures in Gujarat and England was relatively identical. Nor did the argument account for the degree to which it is more difficult for literary figures from the Third World countries to travel to the West than it is for the Third World writers who have a professional Western European economic and social base. In any event, the presence of a well-known literary figure from Gujarat was intended to benefit all Gujarati speakers associated with the Academy. The extent to which Gujarati writing in Britain could provide qualitatively similar input of Gujarati writing to literary groups in India was a question which remained unanalysed. Balwant Nayak, another Gujarati writer raised the question of building bridges between literary figures who live in Gujarat and those who have settled in England. He pointed out that “one way traffic” was not reciprocal and that Gujarati writers based in Britain were not welcomed in the same way as those who visited Britain from India. It is possible that the leaders of the Academy saw free distribution of copies of Gujarat Samachar offering a critique of the Academy as an expression of unreasonable protest. As a consequence, in the final and concluding session of the conference, Gujarat Samachar and its editorial policies were criticised. This public criticism brought into sharper focus the difference of opinion between the Academy on the one hand and its previous members and Gujarat Samachar on the other. As a result, Gujarat Samachar published a statement on Friday 17th May 1991 in Volume 20, Issue 2, p.3. which criticised the Secretary of the Academy for his unreasonable comments as being similar to “squeezing a lemon in milk”. The phrase was used to imply that the Academy had spoiled good relationship with Gujarat Samachar and that the paper did not regard the Academy as worthy of its support any more. The paper also expressed its dissatisfaction with the fact that the same individual has occupied the position of the Secretary for past sixteen years. The editorial urged the Academy official to take appropriate steps in view of what it regarded as a serious problem. Prominent appearance of this item in Gujarat Samachar prompted further correspondence. Gujarat Samachar of Friday 31st MaY 1991, Volume 20, Issue 4 p.5 carried a number of letters and a feature on the Academy. A community leader Dhanjibhai Tanna criticised the Academy and its secretary for being unreasonably critical of Gujarat Samachar when the paper has extended consistent support to the institution. He reminded the readers that the campagin for a building fund had been launched at Gujarat Samachar premises. He feared loss of confidence in the Academy and the collapse of its many fold activities. In a short feature titled Individual and Institution, Balwant Nayak wrote a critique of individuals who continue to hold position and power in institution for a long period of time. He reiterated how undesirable and counterproductive this practice was. Although the feature names no individuals or institutions, it was obvious that the criticism was directed against the Academy and its senior office holder, the secretary. Gujarat Samachar of 7th June 1991 (Volume 20, Issue 5, p.5) had a letter from Himatbhai Radia of Wembley thought it was disrespectful for the Academy to criticise the paper which had supported it for a long time. The editor also provided a brief summary of letters he had received which supported th paper and referred to “serious illness” affecting the Academy. Although the Academy has enjoyed wide spread public support, in view of the position taken up by Gujarat Samachar, it was unlikely that information about letters of support for the Academy would have been forthcoming.

Voluntary associations among the Gujaratis involve ambitious individuals who strive to advance the cause of their associations as well as their personal interest.When associations provide resources, competition for these resources may occur between conflicting demands and priorities The demand for resources far outstrips what is available. For those who aspire to authority and status within the Academy, competition for scarce resources is inevitable. . No doubt that there are disputes between individuals who jockey for position and influence within the Academy. In the circumstances, it is not unusual that the differences perceived and expressed by members should find opening in public.What is most significant is that caste and sectarian affiliation has little or no relevance in the activities of Gujarati Sahitya Academy. Issues about language and literature concern a variety of individuals who participate in the activities of the Academy. Many writers and poets are concerned with personal advancement. Many would like to see their work in print and in circulation. It is doubtless that a successful publication in Gujarati is a matter of pride and personal satisfaction to many. Therefore it is not unusual that the individuals should invest considerable energy in their activities so that they can mobilise support from an organisational nucleus like the Academy. However, the expression of dissatisfaction with the way in which the Academy is run does not reveal any deep running cleavage which could potentially threaten Academy’s future and its activities. It is to be hoped that different opinions and constructive criticism should improve the organisation and advance the main aims of the Academy more effectively.

* * *

વિપુલ કલ્યાણી એક સારા, સોજ્જા પત્રકાર, સાહિત્યકાર અને વિશેષ તો યુનાઇટેડ કિંગ્ડમની ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ના મહામંત્રી તરીકે જાણીતા છે. તેમના ખભે લટકતા ખલતામાં અન્ય કંઈ નહીં તો અકાદમીનાં પરિપત્રો, ઉપરાંત સામયિકો કે પુસ્તકો જરૂર હોવાનાં. − વાતો પણ સાહિત્યની, સાહિત્યકારોની, સાહિત્ય અકાદમીની. જાણે એ જ એમનું ઓઢણું – પાથરણું.

ખાસ કરીને બ્રિટનમાં ગુજરાતી ભાષાને સતત વિકસતી અને પાંગરતી રાખવા ખાતર તેઓ આજ પર્યંત કાર્યશીલ રહ્યા છે. તેમણે સાહિત્યની મહેફિલો કે માત્ર મુશાયરા નથી યોજ્યાં. બલકે ભાષાની જાળવણી અને વિકાસ ખાતર શિક્ષણ વર્ગો ચલાવ્યા છે ને પાઠ્યપુસ્તકો તૈયાર કરવા – કરાવવા તથા શિક્ષકો પેદા કરવા જેવાં નક્કર કાર્યો પણ કર્યાં છે. ડાયસ્પોરિક સાહિત્યનાં સંપાદનો પણ કર્યાં છે.

વિશેષમાં સાહિત્યકારો જે કંઈ લખે તે છપાતું રહે અને તેમને પ્રોત્સાહન મળે એ દૃષ્ટિએ તેઓ છેલ્લાં 17 વર્ષથી “ઓપિનિયન” માસિક પ્રગટ કરી રહ્યા છે – એક પણ જાહેરખબર લીધા વિના.

એમની પાસે ત્રણ દેશોના અનુભવો છે – ભારત, ટાન્ઝાનિયા અને બ્રિટન. વળી ગાંધીવાદી છે. એટલે વાતો પણ મજાની કરે છે. ચાલો, આપણે એમની સાથે થોડી ગપસપ કરીએ અને જાણીએ કે અકાદમી દ્વારા તેમણે બ્રિટનમાં શું શું સિધ્ધ કર્યું છે.

•

દીપક બારડોલીકર : વિપુલજી, તમને ગુજરાતી ભાષાની ઘણી ચિંતા હોય એમ લાગે છે. ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ના મહામંત્રી તરીકેની તમારી કામગીરી તથા તમારું સામયિક “ઓપિનિયન” એના બોલતા પુરાવા છે. પણ અહીં સવાલ આ છે કે ગુજરાતી, અહીં બ્રિટનમાં – યુરપમાં જીવશે કે કેમ એની ચિંતા તમે શા માટે કરો છો ? ક્યા કારણો છે ?

વિપુલ કલ્યાણી : દીપક સાહેબ, આદાબ ! … દોસ્ત, ‘ચિંતા’ શબ્દ અહીં અસ્થાને છે. તળ ગુજરાતમાં જ જ્યાં ડામાડોળ હાલત હોય, ત્યારે અહીં પરિઘે ઝાઝું શું કરી શકાય ? કેટલું કરી શકાય ? હા, ગુજરાતી સાહિત્ય, ભાષા તથા સંસ્કૃિતનો વ્યાપ અહીં થાય અને તેનાં વિધવિધ સંવર્ધન માટે નાનાંમોટાં જે કામો થાય તે કરીએ. બ્રિટનમાં અંગ્રેજીનો જ પરચમ પૂરી કાઠીએ છે. યુરપમાં, વળી, જે તે દેશની ભાષાનું રાજ કેન્દ્રવર્તી છે. પરિણામે, આ સમૂહમાં જે ગુજરાતી કોમ વસી છે, તે માંહે ગુજરાતી પ્રત્યેની સમજણ અને લગાવ આવે તેવી સમજણ કેળવી છે અને તે અનુસારનાં કામો કરતો રહ્યો છું.

દી.બા. : તમે દર્શાવેલાં કારણો સાથે અહીંનો ગુજરાતી ડાયસ્પોરા સંમત હોય એમ તમને લાગે છે ? અગર સંમત હોય તો સક્રિય સહકાર કેટલો ? જબાની જમા-ખરચ જેવું કે સભામાં તાળીઓ પડાવવા પૂરતું તો નથી ને ?

વિ. ક. : મને લાગે છે કે વત્તેઓછે સંમતિ વર્તાય છે. મર્યાદિત અને સીમિત સહકાર સતત રહેલો જ છે. આ ‘જબાની જમા-ખરચ’ દરેક જગ્યાએ અને દરેક બાબતે ચપટીમુઠ્ઠી જોવા મળી શકે. આરંભથી તેવો તેવો અનુભવ ચોક્કસપણે થતો રહ્યો હતો. જ્યારે જ્યારે સાતત્ય અને નિષ્ઠા દેખા દે છે, ત્યારે ત્યારે સમાજ થાય તેટલું કરી છૂટે છે. અને સમાજમાં સૌ પ્રથમ નીચલી પાયરીએ બેઠેલી જમાત અગ્રસૂરિ છે. ઇતિહાસ પણ આવી આવી સાહેદી પૂરે છે. સદ્દનસીબે, આ કામોને ય નાનોમોટો સામાજિક હૂંફટેકો મળ્યાના પોરસાવતા અનુભવ છે.

દી.બા. : ગુજરાતીને સારો એવો તાજો પ્રાણવાયુ મળે અને તે ઝડપભેર ચાલવા, દોડવા લાગે એ વિશે અકાદમીએ કયાં પગલાં લીધાં છે ? ઇતિહાસ ઉખેડવાની જરૂરત નથી. મુખ્ય મુદ્દા દર્શાવશો તો ચાલશે.

વિ. ક. : અકાદમીએ, સતત તેમ જ સાર્વત્રિક, વિચારવિમર્શ કરી, ગુજરાતી ભાષાશિક્ષણ માટેની પીઠિકા તૈયાર કરી. તેમાં દિવંગત પોપટલાલ જરીવાળાની ભૂમિકા અગ્રગામી રહી. એમણે ડાયસ્પોરાની જમાતમાં ગુજરાતી શીખવવા માટેનો એક અભ્યાસક્રમ ઘડીને આપ્યો. તદુપરાંત, તેને આધારે પાઠ્યક્રમ તૈયાર કરી આપ્યો. તેની આધારશીલા પર, પોપટલાલ જરીવાળા સરીખા ભાષાવિદ્દની સક્રિય દેખભાળ મુજબ, છ પાઠયપુસ્તકોની શ્રેણી ઊભી થઈ. સંપાદક જગદીશ દવેના સહકારમાં આ પુસ્તકો પ્રગટ થયાં. શિક્ષકોને તાલીમ આપવાની યોજના ઘડાઈ અને તેને આધારે ૪૦૦/૫૦૦ જેટલાં ગુજરાતી શિક્ષકોને તાલીમ અપાઈ. અને પાંચપાંચ સ્તરની પરીક્ષાઓનું નક્કર, જોમવાન આયોજન થયું. આ સઘળું અઢાર અઢાર વરસ લગી સુપેરે ચાલતું રહ્યું. અકાદમીની પરીક્ષાઓ યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ ઉપરાંત, યુરોપના બે’ક દેશોમાં તેમ જ પૂર્વ આફ્રિકાના કેન્યા દેશમાં ય લેવાતી હતી. અકાદમીએ આપ્યાં પુસ્તકો આજે ય ભારત સમેતના વિધવિધ મુલકોમાં ચાલે છે, તે તેની લબ્ધિ છે.

દી.બા. : અકાદમીનાં એ પગલાંને ગુજરાતી સમાજ તરફથી પ્રતિભાવ કેવો મળ્યો ? પરિણામ વિશે કંઈક કહેશો ?

વિ. ક. : સારો. એક તબક્કે ગ્લાસગોથી બ્રાઇટન, અને કાર્ડિફથી નૉરિચ વચ્ચેના ગામોમાં, નગરોમાં અકાદમીનું આ આંદોલન પલોંઠ લગાવીને બેઠું હતું. આ અઢારેક સાલમાં ઓછામાં ઓછી પરીક્ષાર્થીઓની સંખ્યા છસ્સો ઉપરાંતની હતી, અને વધારેમાં વધારેનો આંક બારસો ઉપરાંતનો થયેલો. આટઆટલાં પરીક્ષાર્થીઓ, તેમનાં વાલીઓ તેમ જ જે તે સંસ્થાઓના આગેવાનો સાથેનો તે જીવંત સંપર્ક, તે હૂંફાળો ઘરોબો તે મોટી મિરાત છે. હકીકતમાં તો વિરાસત પણ. આજે ય તે દિવસોની વાત કરનારાઓ ચોમેર જડી આવે છે. સંસ્કૃત ઉક્તિ ટાંકીને કહી શકાય − તે હિ નો દિવસા: … …

દી. બા. : અકાદમીની આ પ્રવૃત્તિ સાથે બ્રિટનમાંનો હિન્દુ ગુજરાતી સમાજ બરોબર સંકળાયેલો રહ્યો લાગે છે. મુસ્લિમ ગુજરાતી સમાજ અલિપ્ત રહ્યો હોય એમ મને લાગે છે. તમે શું માનો છો ? કયાં કારણો હોઈ શકે ?

વિ. ક. : અકાદમીની પ્રવૃત્તિઓને ક્યારે ય ‘હિન્દુ’, ‘મુસ્લિમ’, ખ્રિસ્તી’, કે પછી એવા તેવા ધાર્મિક વાડાવાળા ચોકઠામાં મૂકેલી નહીં. અકાદમીનું બંધારણ જ, સહજ સ્વાભાવિક, આથી પર ઊઠીને સમગ્ર ગુજરાતી સમાજને આવરતું આવ્યું છે. સમાજનું કોઈ કોઈ અંગ, કદાચ, અલિપ્ત રહ્યું હોય, તો કારણે જે તે અંગોની કોઈક મર્યાદાઓ હોય તેમ પણ બને.

દી. બા. : અહીંનો મુસ્લિમ ગુજરાતી સમાજ અકાદમીની ધમધોકાર પ્રવૃત્તિઓથી ઘણું કરીને અલિપ્ત રહ્યો છે એમ તમને લાગે છે ખરું ?

વિ. ક. : અકાદમીની બંધારણમંડિત પ્રવૃત્તિઓમાં સમગ્રનો પીંડ હોવા છતાં, તે આદર્શ ઘણી બધી વખત વ્યવહારમાં ઊણો ઉતર્યો છે. સ્થાનિક ગુજરાતી કોમના દરેક અંગને આવરવાનું શક્ય બન્યું નથી. અને તેને સારુ અનેક પ્રકારના નિગ્રહો રહ્યા. અવસરે અવસરે મુસ્લિમ ગુજરાતી સમાજનું પ્રતિનિધિત્વ રહ્યું છે પણ ટકાવારી પોરસાવે તેવી નથી.

ઉત્તર ઇંગ્લૅન્ડમાંની સાંપ્રત સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓમાં સામેલ થવાનું બન્યું. એ જૂથ પણ અકાદમીના એવા તેવા દરેક અવસરે પૂરેવચ્ચ સામેલ. બસ, તેથી વિશેષ નહીં. મુશાયરા પ્રવૃત્તિ સિવાયનાં બીજાંત્રીજાં કામોથી આ જૂથ પર હોય તેવો અનુભવ સતત રહ્યો.

દી.બા. : અકાદમીની સ્થાપના ક્યારે, કેવા સંજોગોમાં થઈ હતી ? એના મુખ્ય સ્થાપક સભ્યોનાં નામ આપશો ?

વિ. ક. : ૧૨ ફેબ્રુઆરી ૧૯૭૭. તેને આજે ૩૫ વર્ષ થઈને રહ્યાં. આ દેશમાં, તે વેળા, છૂટાંછવાયાં કામો અને પ્રવૃત્તિ થયાં કરે. લેંકેશર વિસ્તારમાં ‘ગુજરાતી રાઈટર્સ ગિલ્ડ’ તે દિવસોમાં ય અસ્તિત્વમાં અને તેની નિશ્રામાં મુશાયરા પ્રવૃત્તિ થયા કરે. “ગરવી ગુજરાત”, “ગુજરાત સમાચાર”, “નવ બ્રિટન” અને “અમે ગુજરાતી” જેવાં ગુજરાતી સામયિકો પોતાની ગતે હીંડ્યાં કરે. લંડનના પરિસરમાં તે દિવસોમાં, ‘ગુજરાતી સાહિત્ય મંડળ’ ક્રિયાશીલ. પણ ક્યાં ય સંધાણ નહીં. કવિઓ, લેખકો અને લહિયાઓની જમાત ચોમેર. ગુજરાતી ભાષા શીખવવાના અનેક જગ્યાએ વર્ગો ચાલે. 1964થી તો લેસ્ટર ખાતે ‘ઇન્ડિયન એજ્યુકેશન સોસાયટી’ હેઠળ ત્રણેક નિશાળો સપ્તાહઅંતે ધમધમ્યા કરતી. તેવું જ કૉવેન્ટૃી મધ્યે પણ. લંડનનાં વિવિધ પરાંઓમાં કેટકેટલી સંસ્થાઓ ગુજરાતી શિક્ષણનું કામ કરતી. પરંતુ તે વચ્ચે એકવાક્યતા ભાસે નહીં. આવાં આવાં વાતવરણ વચ્ચે, ગુજરાતી સાહિત્યનાં વિવિધ પાસાંઓ તેમ જ પ્રવૃત્તિઓને વેગ આપવા, ગુજરાતી ભાષાની અસ્મિતાનો વિકાસ કરવા અને ગુજરાતી સંસ્કૃિતના પ્રસાર પ્રચારને સારુ, ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમીની સ્થાપના કરવામાં આવી. ટૂંકામાં કહીએ તો ‘ગુજરાતી સાહિત્યકારો અને સાહિત્યરસિકોને સંકલિત તેમ જ સંગઠિત કરતું મંડળ’ એટલે ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી.

દિવંગત ડાહ્યાભાઈ પટેલ, દિવંગત કુસુમબહેન શાહ, નિરંજનાબહેન દેસાઈ, પંકજભાઈ વોરા, કાન્તિભાઈ નાગડા, યોગેશભાઈ પટેલ અને વિપુલ કલ્યાણી અકાદમીનાં મુખ્ય સ્થાપકો છે.

દી.બા. : અકાદમીનાં બંધારણને ક્યારે, કોના અધ્યક્ષપદે મળેલી સામાન્ય સભાએ મંજૂરી આપી હતી ? − આ પ્રશ્ન એટલા માટે કે અહીં ઘણી ગુજરાતી સંસ્થાઓ ક્યાં તો કાયદેસરના બંધારણ વિના યા ‘હું – તું ને મકનિયા’એ ઘડી માન્ય રાખેલા એકહથ્થુ બંધારણ હેઠળ કામ કરી રહી છે. પાટિયા સંસ્થા ! જો કે અકાદમી એવી લેભાગુ સંસ્થા નથી જ. પણ એના બંધારણની હકીકત વિશે ફોડ પાડો તો તે અમને ગમશે.

વિ. ક. : સન 1984ના અરસામાં અકાદમીનું બંધારણ સ્વીકારાયું અને તેને ચેરિટી કમિશનને ચોપડે નોંધી દેવાયું. ત્યારે યોગેશભાઈ પટેલ પ્રમુખસ્થાને હતા. યોગેશ પટેલના વડપણ હેઠળ મળેલી અકાદમીની સામાન્ય સભાએ તેને સર્વાનુમતે સ્વીકાર કરેલો. દિવંગત પોપટલાલ જરીવાળા, દિવંગત જીતેન્દ્ર ધ્રુવ, વિપુલ કલ્યાણીની પેટા સમિતિએ તૈયાર કરેલું આ બંધારણ, વધુ એક વાર, નજીવા સુધારાવધારા પામ્યું હતું. ત્યારે પોપટલાલભાઈ પ્રમુખસ્થાને હતા. જ્યારે એમના ઉપરાંત લાલજીભાઈ ભંડેરી તથા વિપુલ કલ્યાણીની પેટા સમિતિએ તેને આખરી સ્વરૂપ આપેલું, જે ઇંગ્લૅન્ડના કમ્પની રજિસ્ટરમાં પણ હવે દાયકા, દોઢ દાયકાથી વિધિવત્ સ્થાન પામ્યું છે.

દી.બા. : વિપુલજી, અકાદમીનું મહામંત્રીપદ તમે ક્યારે – કઈ સાલમાં સંભાળ્યું હતું ? નિવૃત્ત ક્યારે થયા ?

વિ. ક. : સન 1978ના અરસામાં. આરંભે તે પદને ‘મંત્રી’ નામ હતું, 1984થી તેને ‘મહામંત્રી’ નામ અપાવું શરૂ થયું. અને સન 2010ના માર્ચ અંતે હું નિવૃત્ત થયો.

દી.બા. : તેંત્રીસ વર્ષ ?! આ તો અડધી જિંદગી કહેવાય ! આટલી પ્રલંબ સેવા ?! થાકી ગયા હશો, ખરું ને ?

વિ. ક. : થાક ? શેનો થાક ? … મનમગતી પ્રવૃત્તિ કરવા સારુ થાક ન હોય, તેનો આનંદ હોય. હા, ક્યારેક તેનો ભાર અનુભવાય, પણ એટલું વિચારીએ કે ધૂંસરી સ્વીકારી, તે વેળા હું 37નો હતો; નિવૃત્ત થયો ત્યારે 70નો ! તેથી ફેર તો પડે ને ? યુવાનીની સામે જૈફ વય તો હાંફી જ જાય ને ?

દી. બા. : વાહ ! અરધી જિંદગી અકાદમી પાછળ ગુજાર્યા પછી પણ તમે હકડેઠઠ લાગો છો. “ઓપિનિયન”નાં પાનાં પર પાનાં ભર્યે રાખો છો ! ક્યાંક કોઈક પહાડી પ્રદેશમાં શાંતિથી પલાંઠી વાળીને બેસવાની ઇચ્છા નથી થાતી ?

વિ. ક. : આપણા સાંઈ કવિ મકરન્દ દવે ગાય છે ને :

ગમતું મળે તો અલ્યા, ગુંજે ન ભરીએ

ને ગમતાંનો કરીએ ગુલાલ.

બસ … કાંઈક આવું જ ! … હૅરોના ટીંબા હેઠળ, ખીણપ્રદેશમાં, વનરાઈ વચ્ચે, પલોંઠ લગાવી જ છે, દોસ્ત ! અને મારી ચોપાસ, ચોગરદમ, નગર વિસ્તર્યું દેખું છે. આ નગરસંસ્કૃિતમાં ખરડાયા વિના, મારું કામ કર્યા કરું છું.  અને લાગે છે કે કોઈ પહાડી ઈલાકામાં સ્થળાંતર કરી જવાની નોબત હજુ સુધી બજતી નથી, બજવાની ય નથી !

હવે તો સાંજ પડી છે, સૂરજ આથમવા તરફ જઈ રહ્યો છે. પશુપંખી પોતાના પરિચિત સ્થાને વળી રહ્યાં છે. અંધારપટ વિસ્તરી જવામાં છે. અને જાત સાથેની જાતરાની નિશાની દેખાડતી કેડીએ આનંદે, સંતોષે પડવાની નેમ રાખી છે.

દી.બા. : અકાદમીના ઉપક્રમે, અત્યાર સુધીમાં પરિષદો કેટલી યોજવામાં આવી ? ક્યાં – ક્યાં અને કોના – કોના અધ્યક્ષપદે ? સાલ પણ દર્શાવશો ?

વિ. ક. : આજ પર્યન્ત આઠ ‘ભાષા – સાહિત્ય પરિષદો’ યોજાઈ છે.

પહેલી વેમ્બલીમાં, સન 1979માં, બળવંત નાયક અધ્યક્ષસ્થાને હતા. બીજી પરિષદ લેસ્ટર ખાતે મળેલી, 1983માં, જ્યારે દિવંગત ભાનુશંકર ઓધવજી વ્યાસ અધ્યક્ષસ્થાને હતા. ત્રીજી પરિષદ મળી વેમ્બલી ખાતે 1988 દરમિયાન જ્યારે ડાહ્યાભાઈ પટેલ અધ્યક્ષસ્થાને હતા. ચોથી બર્મંિગમમાં સન 1991 વેળા મળેલી અને અધ્યક્ષસ્થાને હતા દિવંગત પ્રાણલાલ શેઠ. પાંચમી પરિષદ ફરી પાછી વેમ્બલીમાં સન 1994માં મળેલી અને ભીખુ પારેખ અધ્યક્ષસ્થાને હતા. બ્રેડફર્ડમાં સન 2000 વેળા મેઘનાદ દેસાઈના અધ્યસ્થાને પરિષદ બેઠી હતી. લંડનના ઉત્તરીય પરાં ફિન્ચલી ખાતે, સન 2005માં દીપક બારડોલીકરના અધ્યક્ષસ્થાને સાતમી પરિષદ બેઠી હતી. અને તે પછી, છેલ્લી અને આઠમી પરિષદ સન 2009માં દક્ષિણ ઇંગ્લૅન્ડના ક્રૉયડનમાં નિરંજના દેસાઈની અધ્યક્ષતામાં સમ્પન્ન થઈ હતી.

દી.બા. : અકાદમીના ઉપક્રમે મુશાયરા, નાટક, કૃતિવાંચનસભા, વગેરે પણ યોજાતાં રહ્યાં હશે. અને પ્રકાશનો ? નોંધવા યોગ્ય વિગતો આપશો ?

વિ. ક. : બેલાશક. ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમીએ છ પાઠ્યપુસ્તકો પ્રગટ કર્યાં છે. વેલિંગબરૉસ્થિત ‘બીદ એન્ટરપ્રાઇઝીઝ’ના સાથમાં, મુંબઈસ્થિત ‘નવભારત સાહિત્ય મંદિરે’ આ પાઠ્યપુસ્તકો પ્રકાશિત કરેલાં. અને ‘આચમન’ નામે ડાયસ્પોરિક સાહિત્યસંગ્રહની ચોપડી પણ અકાદમીએ આ પ્રકાશન સંસ્થા વાટે પ્રકાશિત કરી છે. આ સંગ્રહનું સંપાદન અનિલભાઈ વ્યાસ તથા રમણભાઈ પટેલે કરેલું.

દી.બા. : અહીંના સાહિત્યકારો વિશે તમારો ‘ઓપિનિયન‘ શો છે ? એ લોકો ગુજરાતી સમાજ અને ગુજરાતી ભાષાને એકમેક સાથે સાંકળી રાખવામાં નોંધપાત્ર ભૂમિકા ભજવી શકશે એમ તમને લાગે છે ?

વિ. ક. : હૂંફાળો. પરંતુ દરેક લેખક, કવિ અને લહિયો સાહિત્યકાર ન હોઈ શકે. કેટલાકને પોતાની મર્યાદાઓ પણ હોવાની. તેમ છતાં, ભાનુશંકર ઓધવજી વ્યાસ, બળવંત નાયક, અંજુમ વાલોડી, ડાહ્યાભાઈ પટેલ, યોગેશ પટેલ, નિરંજના દેસાઈ, વિનય કવિ, દીપક બારડોલીકર, અદમ ટંકારવી, ‘ખય્યામ’, મહેક ટંકારવી, સૂફી મનુબરી, અહમદ ગુલ, વલ્લભ નાંઢા, કુસુમ પોપટ, અનિલ વ્યાસ, પંચમ શુક્લ જેવાં જેવાં સાહિત્યકારોની કલમે વિલાયતી ઢોળ આવી મળ્યો છે. જ્યારે બીજાં અનેકોએ ચાનક દર્શાવી છે અને તેમાં જગદીશ દવે, ધીરજ શુક્લ, શાંતશીલા ગજ્જર, રજનીકાન્ત ભટ્ટ, ટી. પી. સૂચક, ભાનુબહેન કોટેચા, રજનીકાન્ત જે. મહેતા, રમેશ પટેલ ‘પ્રેમોર્મિ’, રમણભાઈ પટેલ, કદમ ટંકારવી, ફારૂક ઘાંચી, વનુ જીવરાજ, સિરાજ પટેલ, જિગર નબીપુરી, પ્રેમી દયાદરવી, મુલ્લા હથુરણી, ઉપેન્દ્ર ગોર, પ્રફુલ્લ અમીન, પંકજ વોરા અને ભારતી વોરા જેવાં જેવાં સોહે છે. વળી, ડાહ્યાભાઈ નાનુભાઈ મિસ્ત્રી, ભદ્રા વડગામા, આશા બુચ જેવાં જેવાં ઝડપે આ જૂથમાં સહજ સામેલ થવાને થનગની રહ્યાં છે.

એ લોકો ગુજરાતી સમાજ અને ગુજરાતી ભાષાને એકમેક સાથે સાંકળી રાખવામાં નોંધપાત્ર ભૂમિકા ભજવી શકશે એમ સ્પષ્ટ દેખાતું નથી. હું બહુ આશાવાદી નથી. ગુજરાતી સમાજની વાત છાંડીએ, ગુજરાતી ડાયસ્પોરિક સાહિત્યને ક્ષેત્રે એ દરેકનું તપ ઉમેરાય તો ય લાંબા અરસા સુધી, નાચ્યા કરવાનું જ મન થાય. આમાંનાં ઘણાંએ હજુ તે તરફની શક્તિ ખીલવવાની બાકી છે. તે દરેકને ઇચ્છાશક્તિનું આવું બળ મળજો !

દી. બા. : મેદાનમાં ઊતરેલા ઘણા સાહિત્યકારોનાં નામ તમે આપ્યાં, એમનામાંના કેટલાક ગ્રંથકાર પણ ખરા. આ ડાયસ્પોરિક ગ્રંથકારોના ગ્રંથો – પુસ્તકોની કોઈ યાદી તમે રાખી છે ખરી ? − કેટલાક નોંધપાત્ર ગ્રંથોનાં નામ આપશો ?

વિ. ક. : હા. મોટા ભાગનાં પુસ્તકો વસાવ્યાં છે. ભાનુશંકર ઓધવજી વ્યાસ, બળવંત નાયક, યોગેશ પટેલ, દીપક બારડોલીકર, અદમ ટંકારવી, પન્ના નાયક, આદિલ મન્સૂરી, મધુ રાય, આનંદરાવ લિંગાયત, હરનિશ જાની સરીખાં તપેશરીઓનાં પુસ્તકો છે. આ સૌ મારા માટે અગત્યના ઓજારો છે. આ ગ્રહમાળાનાં મણકા. તે દરેકનું તેજ પ્રકાશ પાથરતું રહ્યું છે.

દી. બા. : તમારા ઘરમાં, અકાદમીના ઉપક્રમે ગુજરાતથી વિદ્વાનોની અવરજવર રહેતી હતી. તેમનું માર્ગદર્શન અકાદમીની પ્રવૃત્તિમાં ઉપયોગી થયું હશે અને તેના પ્રકાશમાં તમે આયોજનો કર્યાં હશે એમ હું માનું છું. આ સંદર્ભે તમે શું કહેશો ?

વિ. ક. : હા. આ દરેકનું માર્ગદર્શન ઉપયોગમાં લેવાયું છે. જ્યાં જ્યાં બન્યું ત્યાં ત્યાં તેને કાર્યાન્વિત પણ કરેલું છે. આથી અકાદમી, અકાદમીની પ્રવૃત્તિ તેમ જ વ્યક્તિ તરીકે હું રસકસે રસાયા, સમૃદ્ધ બન્યા અને વિકસ્યા.

દી. બા. : તમે એક વાર અકાદમીભવન બનાવવાની જાહેરાત કરી હતી. ફંડફાળા પણ થયેલા. એ મહત્ત્વાકાંક્ષી યોજના હાલ શી સ્થિતિમાં છે ?

વિ. ક. : સુપ્તાવસ્થાએ. ખેતર ખેડાયેલું પડયું છે, પરંતુ આ અનાવૃષ્ટિના દિવસો છે. ચાસમાં જો ખાતર પૂરાય, પાણીનો સ્રોત જો આવી મળે, તો સોળ વલ્લી પાક ઊતરે તેમ છે ! … ખેર ! … તે દિવસના ઓરતામાં ય વીંટળાયેલો ભાળું !!

દી. બા. : તમે કોઈક આફ્રિકન દેશમાં અને મુંબઈમાં પણ હતા. છેલ્લાં પાંત્રીસેક વર્ષથી લંડનમાં છો. આ ત્રણ દેશોના અનુભવો અને પત્રકારત્વ – સાહિત્ય તરફ ક્યારે કેવા સંજોગોમાં વળ્યા એ વિશે કશું લખવા ધાર્યું છે ? ક્યારે લખશો ?

વિ. ક. : આફ્રિકે ટાન્ઝાનિયા હતો. થોડોક મુંબઈ રહ્યો. હાલ વિલાયત. આસામી સાહિત્યસ્વામી ભૂપેન હઝારિકાનું આ ગીત, અહીં, બંધબેસતું આવે :

આમી એક જાજાબૉર, આમી એક જાજાબૉર,

પૃથિબિ અમાકે અપૉન કોરેચય,

ભૂલયચી નિજેર ઘર …

આમી એક જાજાબૉર, આમી એક જાજાબૉર.

(આવાર હું, હાં, આવાર હું / જમીન પે ચલતે, છલકતે, બહેતે / દરિયા કી ધારા હું / આવાર હું, હાં, આવારા હું …)

વણજારાની જેમ જીવન વીત્યું છે. તેની રઝળપાટ જેમ બીજાને થઈ હોય તેમ હું ય તેનો માર્ગી. કાંઈ નવું નહીં. અને છતાં તેમાં નકરો મારો નિજી અનુભવ દેખા દે; ક્યાંક અલાયદા નિરીક્ષણો ય હોય … આથી તો, ક્યારેક મેળ પડે તો લખવાનો મનસૂબો જરૂર. આંખ મીંચાય તે પહેલાં અક્ષરો માંડવાના મનોરથ !!

દી.બા. : અહીંના સાહિત્યકારોની કલમ અમદાવાદી ખડિયામાં બોળાઈને લેખન કરી રહી છે એમ તમે નથી લાગતું ?

વિ. ક. : ક્યારેક લાગે છે કે તમે સાચા હશો કેમ કે હજુ એક પ્રધાન વર્ગ અહીં લખે કે ગુજરાતના પરિસરમાં, કોઈ ફેર પડતો હોય તેમ લગીર લાગતું જ નથી.

દી.બા. : ગમે એમ પણ અકાદમીએ નક્કર કાર્યો ઘણાં કર્યાં છે. વળી, તમારા સાથી સાહિત્યકારોની સર્જન પ્રવૃત્તિ પછી તમને શું લાગે છે ? બ્રિટનમાં આજે ગુજરાતી ક્યાં ઊભી છે ? શું તે અહીં યુરપમાં જીવી શકશે ? કેમ કે આજે તો છોકરાં આવું ગુજરાતી બોલે છે : ‘ભજિયાં રેડી છે. ટૃાય ઇટ, બહુ નાઇસ છે.’

વિ. ક. : એવા એક ચોખંભે કે જ્યાંથી ગુજરાતીનો કેડો ધૂંધળો થતો લાગે છે. કોઈક રળ્યાખળ્યા ઓલિયા ગુજરાતી લિપિ વાટે લખતા જરૂર હશે કેમ કે તેની કુમકે કમ્પ્યૂટર તથા ઇન્ટરનેટની સહાય હશે. ઘડીના છઠ્ઠા ભાગે જ તળ ગુજરાત સાથે, જગતમાં અહીંતહીં તે ઘૂમી વળતા હશે. આમ, મારી માદરી જબાનમાં લખનારા કોઈક વીરલા, એકલવીર, અહીં પણ હોવાના તેની ખાતરી.

ગુજરાતી શિક્ષણ માટે મને રળિયાત ચિત્ર વર્તાતું નથી.

દી.બા. : તમને નથી લાગતું કે આ પ્રલંબ પ્રવાસમાં એક અગત્યનું પગથિયું ચૂકી જવાયું છે ?

વિ.ક. : કયું પગથિયું ?

દી.બા. : બ્રિટનમાંના ગુજરાતી ડાયસ્પોરાની ભાષાકીય વાસ્તવિક જરૂરિયાતનું પગથિયું. ભાષાનાં સ્વરૂપ પ્રદેશની આબોહવા, માહોલ અને મુખ્ય ભાષાપ્રવાહનો સ્પર્શ ઘડે છે એ હકીકત અહીંની ભાષાકીય પ્રવૃત્તિમાં ભૂલી જવામાં આવી છે. અહીંનો આવતી કાલનો ગુજરાતી અમદાવાદની ગુજરાતી નહીં બોલી શકે, લખી-વાંચી શકે. તમારું શું માનવું છે ?

વિ. ક. : આ પગથિયું જ હાંફ ચડાવી જાય તેવું છે ! તળ ગુજરાતમાં બોલાતું આજનું ગુજરાતી પણ અહીં બહોળા વર્ગને આજે અઘરું પડતું હોય તેમ લાગે છે. ત્યાં પણ પાતળી પરિસ્થિતિ દેખા દે છે; અને જોડાજોડ અહીં પણ. છેવટે, ભાષામાં ય પરિવર્તન આવવાનું છે. આપણે નવનવ સૈકાથી આ જોતા, વાંચતા રહ્યા છીએ જ ને ? દોસ્ત, અહીં પરિઘે તો ભારે ઘસાતું ચિત્ર રહેવાનું છે. અને તે કુદરતનો સહજ ક્રમ છે. આફ્રિકાના મુલકોનો આવો અનુભવ મેં દીઠો છે. પાકિસ્તાનનો અનુભવ તમે જાણો છો. વિલાયત સમેત યુરપ અને અમેરિકામાં હળવે હળવે સૂરજ આથમતો જવાનો છે તે વાત નક્કી.

ભાષાને વેપારવણજનો, સાંસ્કૃિતક અવસરોનો સક્રિય હૂંફટેકો રહ્યો હોત, તો કદાચ પરિસ્થિતિ પોરસાવનારી બની શકી હોત. તમારા અને મારા મિત્ર ચંદ્રકાન્ત બક્ષીને આ એક અરસાથી વર્તાતું રહેલું અને તે મિષે એમણે હયાતી વેળા લખ્યા કરેલું. … ખેર !

દી. બા. : ગાંધીવાદમાં ફક્ત માનો છો કે શ્રદ્ધા ધરાવો છો ? − ગાંધીવાદમાં જીવનસાફલ્ય જેવું કશું લાગે છે ખરું ?

વિ. ક. : દોસ્ત, મને ‘વાદ’માં રસ નથી, ‘વિચાર’માં રસ છે, શ્રદ્ધા છે. ગાંધીવિચારનું મને બચપણથી આકર્ષણ રહ્યું છે. વય સાથે તેની પાકટતા વિકસી છે અને વિસ્તરી પણ છે. અહીં ‘છંદ’ની પણ વાત કરતો નથી, પરંતુ નકરા ‘વિચાર’ની જ તરફદારી માંડી છે.

આ ‘જીવનસાફલ્ય’, ભાઈ, બહુ મોટી વાત છે. ‘વિચાર’ની એરણે મારી સોય ટીપાયા કરે, તેવો રાગ છેડયા કરું છું. થાય એટલું કરવું. ટૂંકામાં, મારે તો એક ડગલું બસ થાય !

દી. બા. : હવે એક અંગત પ્રશ્ન. તમે વિપ્ર છો. અમારાં કુંજબહેન જૈન છે. તમારો આ મેળમિલાપ શી રીતે થયો ? સાંસારિક જીવન સુખી તો છે ને ?

વિ. ક. : અમારું પ્રથમ મિલન કૉલેજમાં થયું. બંને એક જ કૉલેજમાં – મુંબઈની વિલ્સન કૉલેજ. એ પરિચય ફોર્યો અને પરિણયમાં પરિણમ્યો. આ જીવન સુખને જ માર્ગે છે. હવે સંધ્યાકાળે, પાછળ નેજવું કરી લઉં છું તો રાજીપાના ઓડકાર આવ્યા વિના રહેતા નથી. હા, ક્યારેક ઝાંખરાં, ડાળાં, રાની પશુઓના રંજાડ નડયા – અડ્યા, પરંતુ હિમ્મતે મરદા તો મદદે ખુદાનો ઘાટ અનુભવતા આવ્યાં છીએ. આવું બહુધા દરેકને અનુભવવા મળ્યું જ હોય, તો અમે ક્યાંથી પર હોઈએ ?

દી. બા. : ગુજરાતી ડાયસ્પોરાને કંઈક સૂચન કરવાનું પસંદ કરશો ?

વિ. ક. : બે-અદબી માફ કરજો, પણ અબીહાલ વાંચ્યું એક કથાનક અવતરણરૂપે ટાંકવાની ધૃષ્ટતા કરું છું :

તક્ષશિલા વિદ્યાપીઠના ઉત્તમ આચાર્ય વિષ્ણુગુપ્ત ચાણક્યએ ત્રણ શિષ્યોનું ગુરૂકુળનું સત્ર પૂર્ણ થતાં પરીક્ષા લેવાનું નક્કી કર્યું. ‘કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્ર’ નામના રાજનીતિવિષયક ગ્રંથના રચયિતા કૌટિલ્ય વ્યવહારિક જ્ઞાનને વિશેષ મહત્ત્વ આપતા હતા. જીવનભર અકંિચન બ્રાહ્મણ રહેલા કૌટિલ્યએ પોતાના શિષ્યો વ્યક્તિત્વને આગવી રીતે ઘડવાનો પ્રયાસ કર્યો.

આચાર્ય વિષ્ણુગુપ્તે પોતાના ત્રણે શિષ્યોને વાંસની ટોપલી આપી અને કહ્યું કે આમાં પાણી ભરીને લઈ આવો. એ પાણીથી મારે ગુરુકૂળમાં સફાઈ કરવી છે.

આચાર્યની આજ્ઞા સાંભળીને શિષ્યો વિચારમાં પડી ગયા. વાંસની ટોપલીમાં પાણી ભરીને લાવવું એ તો અસંભવ હતું. ગમે તેટલું પાણી ભર્યું હોય, તો પણ એનાં છિદ્રોમાંથી નીકળી જાય. ગુરુની આજ્ઞા શિરોધાર્ય માનીને શિષ્યો નદીને કિનારે ગયા ખરા, વાંસની ટોપલીમાં પાણી ભરીને લાવ્યા, પણ પાણી તો બઘું એ ટોપલીમાંથી બહાર નીકળી ગયું.

એક શિષ્યને પોતાના ગુરુ પ્રત્યે અગાધ નિષ્ઠા હતી અને તેથી જ એ વારંવાર ટોપલીમાં પાણી નાખવા લાગ્યો. એ મનમાં વિચારતો હતો કે ગુરુદેવે આપેલી આજ્ઞાની પાછળ કોઈ મર્મ હશે. એ મર્મ પામવો જોઈએ. માત્ર નિરાશ થયે કશું ન વળે.

આ રીતે સવારથી સાંજ સુધી એ વાંસની ટોપલીમાં પાણી ભરતો રહ્યો અને ધીરે ધીરે એ વાંસ ફૂલતાં ટોપલીમાંનાં છિદ્રો બંધ થઈ ગયાં. પરિણામે સાંજે એ ટોપલીમાં પાણી ભરીને આચાર્ય વિષ્ણુગુપ્ત પાસે આવ્યો. આ મહાન આચાર્યએ આ જોઈને પોતાના અન્ય શિષ્યોને કહ્યું, ‘મેં તમને અશક્ય લાગે તેવું કાર્ય સોંપ્યું હતું, પરંતુ એને શક્ય કરવા માટે વિવેક, ધૈર્ય, લગની અને અવિરત પ્રયાસની જરૂર હતી. સખત પરિશ્રમ અને દ્રઢ સંકલ્પબળથી અશક્ય લાગતું કાર્ય પણ શક્ય બને છે અને તેથી કોઈ પણ કાર્ય કરતી વખતે હંિમત હારવી જોઈએ નહીં.’

ગુજરાતી ડાયસ્પોરાના બંકાઓને આથી વિશેષ શું કહી શકાય ? લહિયાઓ પોતાની કલમ સતત ઘસ્યા કરે; તેમ જો બને તો તેને પરિણામે કલમીનો ફાલ મોહરશે તેવી શ્રદ્ધા છે. આવા આવા કલમીઓ વિવેક, ધૈર્ય, લગની અને અવિરત પ્રયાસ કર્યા કરે તો તે લેખક, કવિ થાય પણ ખરા. સખત પરિશ્રમ અને દ્રઢ સંકલ્પબળ હોય, અભ્યાસ અને અધ્યાસ પણ હોય તો તે સાહિત્યકાર પણ બની જાય. અને પછી તળને અને બૃહદ્દને ઝળાંહળાં કરી જાય તેમ પણ બને.

હેરૉ, 10 એપ્રિલ 2012

હેરૉ, 14 મે 2012